۴/۲۴/۱۳۹۰

قتل عام کرکوک – 14 جولای 1959

در تاریخ 14 جولای 1959 شهر کرکوک برای برگزاری جشن های پیروزی آماده می شد. روزهای متوالی برای آماده ساختن این جشن و مراسم سپری شده بود و همه چیزی محیای یک سرور و شادمانی بود، همه دختران، زنان و مردان شهر با پوشیدن لباسهای ملی خود برای بزرگداشت جشن حاضر شده بودند. بعد از سپری شدن ساعات گرم روز مردم در ساعت 18:00 آرام آرام به کوچه ها و شهرها سرازیر می شدند. مردم با پوشیدن لباسهای ملی ترکمانی و با خواندن اشعار ملی(تورکو) به شادمانی و شعف می پرداختند. در ساعت 19:00 مراسم به طور رسمی آغاز شد. در مراسم آغازین اشخاص از گروههایی مثل وزیر معارف، شهردار، مسولین حزب کمونیست، دوستدارن صلح، دانشجویان انقلابی، تشکیلات مقاومت خلق و تشکیلات این چنینی میلیتان وجود داشتند. در این وانفسا تجمع این همه میلیتان با هدف خاصی صورت گرفته بود و رفته رفته این میلیتانها شروع به شعار دادن بر علیه ترکها با سنگینی شعارهایی که ترکها را فاشیسم، پان ترکیسم می خواند شروع شد. چند دقیقه از ساعت 19:00 نگذشته بود که صدای سلاح ها بلند شد. دستجات مردم ترک دسته دسته پرپر شدند. در اولین شهید شدگان صاحل قهوه خانه ی بود که در آنجا نشسته بودند و عثمان هیدیر نامی بود که به سبب اثابت گلوله در دم جان سپرد. میلیتانها دست و پای او را با طنابی بسته و نئش او را برای کشیدن به موتوری بستند...
مردم عادی و بدون سلاح ترک که برای بزرگداشت اولین سال جمهوریت گرد هم جمع شده بودن دسته دسته به مانند گل پرپر می شدند. زنان و کودکان که در بهت بودند با دیدن چنین منظره ای در حال فرار با سلاحههای سنگین  کشته می شدند. در این روز و در این ساعات قتل عام کرکوک ترکان که 3 شبانه روز طول کشید آغاز شده بود. از سوی ارتش در شهر حکومت نظامی اعلام شد. بعد از چند ساعتی معلوم شد که این حکومت نظامی فقط برای ترکان بوده است. بعد از چند ساعت ترکمانان را از خانه ها در میدان شهری جمع کردند. در این میدان در محکمه هایی انسان ها را در چند دقیقه به تیرباران محکوم می کردند. ارتش، اعضای حزب کمونیست و پلیس با همکاری هم به خانه های ترکمانان هجوم می بردند و ترکان را دستیگر می کردند. قسمتی از مردم را در خرابه های جمع کرده و به قتل رساندند. بسیاری از رهبران ترک را در مقابل خانواده خود با اسلحه های تمام اتوماتیک می کشتند. بعد از کشتن ترکان آنها را به موتورها بسته و در کوچه های شهر می کشاندند. از رهبران ترکمان عراق، آتاخیرالله و برادر دکترش یاربای ایلهان به دین صورت کشته شدند. بعضی از فرزندان ترکان را نیز به بدین صورت که هر کدام از پایهایشان را به موتوری متفاوت بسته وز در جهت مخالف کشیدند تا از وسط نصف شود.
بعد از ساعتها ترکان شناسائی شده توسط مامورین از خانه ها به میادین  جمع آوری شده و بدین شکلی که تعریفش در بالا آمده است کشته می شدند. بسیاری از اشخاص را زنده زنده در گروهها دفن کردند. بسیاری از انسانها را از هر دو چشم کور کرده و چشمهایشان را در آوردند. در دیگر سو هزاران ترک زخمی شده بود. بسیاری از زنان حامله کودکان خود را از وحشت سقط کردند. بیمارستانهای شهر ظرفیت این همه کشته و زخمی را نداشت. زخمی ها در مدرسه ها و زندانها تداوی می شدند.
قتل عام درروزهای بعدی نیز در حال تداوم بود. نظامیان ترکمانان را به غیرانسانی ترین شکل ممکن می کشتند. 
در حالیکه این قتل عام در شهر ادامه داشت مغازه ها، مراکز تجاری، خانه ها و ... ترکان به آتش کشیده شده و توسط کردها و اعضای احزاب کمونیست غارت می شد. بعضی از اسامی شهید شده در این قتل عام خونین به شرح زیر می باشد:
آتا خیرالله، ایلسان خیرالله، قاسیم نفتچی، صلاح الدین آوجی، محمد آوجی، جاهید فخرالدین، عثمان خیدیر، امل مختار فواد، نیهات مختار فواد، نورالدین عزیز، عبدالله بایاتلی، ابراهیم رمضان، عبدالخالق اسماعیل، حصیب علی، جمعه قنبر، کاظم عباس بکتاش، شاکیر زینالی، حاجی نجیم، انور عباس، عادل عبدالحمید، ضهیر عزت چایچجی، کمال عبدالصمد، سید قانی نقیب، فتح الله یونس ...
این قتل عام ترکان در عراق و خارج از آن در انواع و اقسام مدیاها مخابره شده است. در شام، لندن، بیروت و قاهره اخباری در مورد این قتل عام مخابره شد. باعث تاسف می باشد که هیچ کدام از مسببین این قتل عام در دادگاه حاضر نشده و در مقابل عدالت قرار نگرفته اند.
مطالبی مستند از این قتل عام ترکان در روزنامه کرکوک چاپ شده در تاریخ 1988 – سال دوم و شماره 5 به رشته تحریر درآمده است.
ترجمه آزادی از منبع:
http://tinyurl.com/6gzz933
ترکمانان کرکوک، سوریه و...  از نظر هویت ملی- ائتنیکی زیرگروه ترکان آزربایجان می باشند و به نوعی دیاسپورای این خلق می باشند.
فیلمهای مستندی در این مورد در سایت یوتیوب موجود می باشد.
http://youtu.be/Wjhndw-cPXY

















۴/۱۰/۱۳۹۰

اورمیه حاديثه لری: 51 ايل ليك بوتؤو آزربايجان تاريخي و گونئی آزربايجانا قارشی بير قتل عام

اورمیه حاديثه لری: 51 ايل ليك بوتؤو آزربايجان تاريخي و گونئی آزربايجانا قارشی بير قتل عام
علی رضا اردبيلي:
(ديقت: بو مقاله نئچه ايل اؤنجه دن بير چيخيشين متني دير و بير چوخ سايتلاردا مؤلفين آدي اولمادان و حتي باشقا ايمضالارلا وئريلميشدير. پارانتز ايچينده وئريلن رقملر، قايناقداكي صحيفه نين سايي دير)
بازار گونو آخشامي جمادي الثاني آيي‌نين 15، 1747 جي ميلادي تاريخله برابر 1160 ­جي قمري ايل قوچان شهرينين اطرافيندا يئرلشن فتح‌آباد کندينين مراد تپه آدلي بير هوندولوينده نادرشاه افشار قتله يئتيريلير. بو حادثه‌نين آزربايجان تاريخينه بؤيوکت تاثيري اولور. نادرشاهين واخت‌سيز اؤلومو، تاج وتخت وارثلري آراسيندا تشتت سالير. فتحعلي خان افشار اورمولو 1757 دن 1761­ه کيمي اورمودان بوتون آزربايجان و بؤيوک بير اطراف بؤلگه‌يه کي اصفهانين جنوبونا کيمي چاتيردي حاکميت ائدير. زندي‌لر حاکميت سئواسينا دوشرکن همين فتحعلي‌خان افشارلار قارشيلاشمالي اولورلار. اصفهانين طرفينده بير ساواشدا، فتحعلي‌خان زند قوشونونو دارماداغين ائدير و کريم خان زندين قارداشين اؤلدورور. نهايت 1761 ده کريم خان ارومويا هجوما کئچير. 9 آيليق محاصره‌دن سونرا، فتحعلي‌خان مغلوب اولور و 1762 ده کريم خان زند اورمیه ده اؤز سلطنتيني اعلان ائدير و 3 آي اورمودا سلطنت تختينه اوتراندان سونرا، شيرازا کؤچور. 17 ايل بو تاريخدن سونرا 1762 ده تبريز بير دهشتلي زلزله ده کون فيکون اولور. زلزله‌ نتيجه سينده انسان ايتگي سي 80 مين نفر اولور. 29 ايل زلزله ايليندن کئچير و 1786 دا آقامحمدخان قاجار زنديلرين موقتي حاکميتينه سون قوياندان سونرا، قاراباغين شوشا شهرينده قتله يئتيريلندن سونرا، اورمو افشارلاري بيرداها بوتون آزربايجانا حاکميت ائديرديلر.
ميلادي تاريخله 1798 ­ه کيمي دوام ائدن بو اقتدارين پايتختي اولان، اورمو آزربايجان خانليق‌لارينين مرکزي ايدي. بو خانليق‌لار داش‌قاپي دربندندن زنجان، خالخال و سنندجه کيمي بير اراضيني احاطه ائديرديلر. بو خانليقلارا لياقتله رهبرليگ ائدن محمد قولوخان افشار اورمولو ايدي. آزربايجان بو دؤورده جنوبدا زنديلر و شرقده قاجارلار طرفيندن هده‌لنيرديلر. 1798 ده محمدقولوخان افشار اورمولونون رهبرليگ ائتدي‌يي قوشونلاري مغلوب ائتميش فتحعلي شاه قاجار ارومو دارالاماره‌سينه داخيل اولاندان سونرا، آزربايجان بو غربي بؤلگه‌سينده اولان سياسي و حربي پتانسيل دارماداغين ائديلير.
محمد قولوخان افشار آقامحمدخانين قدرتيني برپا ائتمه‌يه جهد ائدن قاجارلارين قدرتي‌نين آرتماسيندا خوفلانير و اونولار موقابله اوچون بوتون آزربايجان خانلاريني اؤزقوشونلاريلا تبريزه بؤيوک قورولتايا دعوت ائدير و تبريزده 50 مين نفرليک قوشون حيصه‌لرينين باشيندا بوتون آزربايجان خانلاري ييغيليب بؤيوک آزربايجان دؤولتي‌نين ياراديلماسيني موذاکيره ائديرلر. تبريز حاکيمي حسينقلي خان گلن نوماينده‌لري قارشيلايير. نماينده هيئتت لرينين سياهيسي بئله دير؛
1­ سردار محمد قولوخان افشار اورومولو
2­ حسينقليخان دنبلي تبريزين خاني
3­ صادق خان شقاقي اردبيلين خاني
4­ جعفر قليخان دنبلي خوي و ديلمان خاني
5­ ابراهيم خليل خان قره باغين خاني
6­ احمد خان، ماراغانين خاني
7ابراهيم آغا موکري ساووجبالاغ خاني
8­ محمودخان افشار صايين قالانين خاني
9­ حسين خان باکونين خاني
10­ ­محمد خان ايرواني ايروان خاني
11­ جعفرخان شقاقي قاراداغ خاني
12­ مصطفي خان شيروان خاني
13­ افراسياب سلطان زرزا اوشنو خاني
14­ قرني آقا امير عشاير
14­ گورجستان والي سي آراگلي خان ين نوماينده سي
16­ جاوادخان گنجه اي گنجه نين خاني
17­ عباسقلي خان قانلي قلينج نخجوان نوماينده سي
18­ عطاخان سرابي سراب خاني
بو 18 نفر 3 حربي باشچي‌لا بيرليکده قورولتاي ايشتيراکچيلارينين رهبر هيئتيني تشکيل ائديرديلر. بو هيئتي اؤز آراسيندا بير 7 نفرليک رياست هيئتي سئچير. آدلاري ساييلان نماينده‌لر آراسيندا گرجوستان شاهي آراکلي‌نين نماينده سي نين حضورو، گورجوستان محمدقولوخان افشار اورمو قوشونلاري طرفيندن مغلوب اولماسي نين نتيجه سي ايدي. او تاريخده گورجوستان شاهي آزربايان تابع‌ليينده ايدي. قورولتايين اساس مقصدي آزربايجانين سوورنليگي‌ني آقامحمدخانين اؤلوموندن غضبلنميش قاجار قوشونو قارشيسيندا قوروماق ايدي. حادثه‌لرين گئديشاتي قورولتايين قرارلاريني موففقيتله حياتا کئچيرمک ايمکاني وئرمير. فتحعلي شاه قاجار دا کريم خان زند کيمي اورمودا آزربايجان افشار حاکميتيني قان ايچينده بوغدوقدان سونرا اؤز شاهيليغيني الده ائتميش اولور. 18 جي عصرين اخريندا دقيق دئسک 1798 ده فتحعلي شاه قاجار آزربايجان افشارلارينا قالب گلير. بو حادثه بوتون آزربايجانين اشتراک ائدي‌يي سون تاريخي حادثه دير چونکي بوندان سونرا، روسلارين جنوبا دوغرو اشغالچي سياستلري دوام ائدير و آزربايجانين شيمالي خانليقلاري بير­بيريني آردينجا روس ايمپرياسينا علاوه اولور. البته بو دؤرده نه اينکي آزربايجان ائله بوتون اسلام دونياسي باشدا عثمانلي ايمپرياسي اولماقلا مسيحي غربه بوتون جبهه‌لرده اوتوزوردولار. بو ماکروپلان دان. فتحعلي شاه آزربايجانين نادرشاهدان سونراکي 50 ايلليک استقلالينا سون قويور. قاجارلارين بو حادثه‌دن چيخارديقلاري نتيجه‌ني ظن ائتمک اولار: هم زندلر و هم قاجارلار اؤز تخت و تاجلاريني آزربايجاني مغلوب ائدندن سونرا اله کئچيرم،يشديلر. اوسته ليک قاجارلار اؤز لياقتلي سرکدرده لري يعني آقامحمدخاني قارباغدا آزربايجليلارين اليله اؤلدورولمه‌سيني اونابيلمزايديلر. البته نادرشاه افشار و شاه اسماعيل صفوي ده اؤز سلطنت‌لريني محض آزربايجاندا اعلان ائتميشديلر. آمما اونلار آزربايجانا اؤز قدرتلرينين داياغي کيمي باخيرديلار و صفوي پايتختي‌نين تبريزدن قزوين و سونرا اصفهانا کؤچورلمه‌سي کيمي يالنيز عثمانلي‌لارين زوري نين قورخوسوندان ايدي. باشقا بير فاکت دا بودور کي اگر زندلرين شيرازی پايتخت قرار وئرمه‌لري ائتنيک سبب‌لردن ايدي، تورک قاجارلارين تهراني پايتخت ائتمه‌لرينده آزربايجاندان قورخودقلاريني موهوم عامل کيمي رول اويناديغيني ظن ائتمک اولار. داها اهميت‌لي بو فاکت‌دير کي قاجارلار بيرينجي دفعه اولاراق پايتخت ده علاوه بير وليعهد نشين ده ياراتديلار و تبريز اولدو قاجارلارين دارالسلطنه‌سي. قاجارلارين آزربايجا موناسبتي گوسترير کي وليعهدين تبريزده استقراري يالنيز آزربايجاني نظارت آلتيندا ساخلاماق مقصدي الماسادا باشقا بير آزربايجان سئور مقصد داشيماميشدير. آزربايجانين فتحعلي‌شاها مغلوب اولدوغوندان سونراکي 120 ايليليک فاصله‌سينيده موهوم حاديثه‌لر باش وئردي. آقامحمد خان قاجارين هجومونو شوشاداهمان شاهين قتليله دايانديران آزربايجان، بيرداها حسين خان قوللار آغاسي و سايير قاجار سرکرده‌لريننين رهبرليک ائتدييي هجوملار اؤنونده تاب گتيره بيلمير. آزربايجاندان افشا دؤولتي ييخيلير و آزربايجان تاريخي منزلتي و سياسي موقعيتيني ايتيرير. بو ايللر ده، جنوبا دوغرو روس اکسپانسيونيسمي ايللرينه تصادوف ائديردي.
هر حالدا فتحعلي شاهين بؤيوک و مستقيل آزربايجاني فتح ائتدييندن دوز 120 ايل سونرا اورمو و غربي آزربايجاندا مسيحيت دوناسيسينين ائرمني‌لر، نستوريلر و کوردکرين واسيطه‌سيله يوزمينلر آزربايجانلي‌ني قتل عام ائده‌نده يوزلرله شرفلي و لياقتلي باش بيلن آزربايجانلي آراسيندا سياسي باجاريق و حربي استعداد و حتي ساده حربي سورساتين اولماديغي‌ني باشا دوشمک اوچون 1798­ده محمودقولوخان افشار اورمولو و اونونلا سون سياسي آمبيسيالارين آزربايجاندا مغلوبيتيني گؤرمک لازيمدير فتحعلي شاهين اورومو دارالاماره سيني فتح ائتدييندن جمعي 14 ايل سونرا، روس قوشونلاري آزربايجانين شيمالي خانليقلاريني اشغال ائتمه‌يه باشالييرلار، شوشانين، گنجه، شيروان و دربندين معنوي، پسيکولوژيک و مادي آرخار دورمالاريندان محروم قلان تبريز، اورمو و اردبيل ،شروطه اينقلابينا آعربايجانين بير حيصه‌سي کيمي يوخ ايرانين بير حيصه سي قاتيليرلار. آزربايجان مشروطه اينقيلابي ني رهبرليک ائتسه ده، بو اينقلابدا بير ميللت کيمي اتوزو و بو اوتوزماق سيمووليل اولاراق اينگليس سياستي و يفرم خان داشناکين اليله اتابک پارکيندا ستارخانا وورولان اؤلوم ياراسيلا تثبيت اولور. سؤز يوخ کي آزربايجان افشارلار حکومتي دارماداغين اولماسايدي، روسون شيمالي اشغال ائتمه‌سي بو راحاتليغا باشا گلمزدي و و بوتؤو بير آزربايجان حتي بوتون ايران اوچون اينقلابا قالخديغي حالدا اؤزو بوتون ايراني اوتماسايدي بئله، نه داشناک يئفريمين فيتنه‌لرينه اوياردي، نه ائرمني­آسوري­کورد جيناتلرينين ديلسيز­آغيزسيز قورباني اولاردي و نه سونرا شيخ محمد خياباني کيمي داهي بير سرکرده‌سيني ارشير ريپورترين امرين اجرا ئده‌ن مخبرالسلطنه‌يه تسليم ائد‌ردي.
بيز يالنيز حاديثه لرين داخلي ديالکتيکاسي و تاريخي حاديثه‌لرين آراسيندا علت معلول رابيطه‌سيني آراشديرارکرن بوگونوکو فارس شوونيسمي و ائرمني فاشيسمي‌نين اسيري اولماغيميزي باشا دوشه بيلريک. بيز تايخي يئني‌دن ياشايا بيمريک آمما تاريخي حاديثه لرين آناليزي و اونلارين بير­بيرلرينه و بيرليکده بيزيم بوگونوموز وصاباحيميزا قويدوغو و قويا بيلدي‌يي تاثيرلري گؤرمه‌لييک. دونيا قيلينج دونياسيندان ديپلوماسي دونياسينا کئچرکن، تورکلر ده دونيا مئيدانينندا اودوزماغا باشلاديلار. ائله بيل 21 جي عصرده يئني‌دن دونيانين ديپلوماسي و سياست مئيداني تورکلري ايمتاحانا چاغيرير.
بو مقدمه آشاغيدا شرح ائديلن حاديثه‌لرين اهميتيني باشا دوشمک اوچون موهوم ايدي. اصلينده آزربايجان معاصير تاريخي‌نين معاضر دؤورونو مشروطه اينقلابي يوخ ائله نادرشاهدان سونراکي دؤردن باشالاماق لازيمدي. چونکي مشروطه فصليندن تاريخه داخيل اولدوغوموز زامان، بوگونه کيمي تاثير دايره‌سينده ياشاديغيميز موهوم تايخي حاديثه‌لر داها اؤتوب کئچميش اولور. مشروطه اينقيلابي ايرانين معاصر تاريخي‌نين باشانيشي اولا بيلر آمما آزربايجان تاريخي اوچون مشروطه اينقيلابي بيزيم ضعيف‌له‌ديييميز بير زاماندا باش وئرديگي اوچون، بيزيم حاشيه‌يه سورولمه‌ييميزين سون دؤوري کيمي گؤورونمه‌لي دير.
ميرزا رحمت الله خان معتمدالوزاره (سونرا معتمدي) اؤزو اورمولو ايدي، ايرانين خاريجي ايشلر ناظيرليگي نين ارومو دا نوماينده سي، هابئله شيخ محمد خياباني نين رهبرليگ ائتديي «آزربايجان دوکرات فيرقه‌سي‌»نين ارومو بؤلومونون مسئلو ايدي. م هابئله سونرالار مسيحي و کورد سوي قيريملاريندان ضرر چکن قورباني‌لارين خسارتلريني معين لشديرمک اوچون يارانميش کميته ني رهبرليک ائديردي.
بو کيتاب اصلينده م ين گونده ليک قيدلري دير. بو اثر لوندون شهرينده ياشايان خانم شهرزاد ويژه، م ين قيز نوهسي نين اختياريندا ساخلانميش دير. خانم شهرزاد ويژه م ين قيزي خانم ربيعه معتمدي نين قيزي دير.
حاديثه لر 1917 جي ايلده روسيه ده چاريزمي دئويره فورال اينقلابي له باشلاييرلار. آمما مسئله لري کؤکو هله 1834 جي ايله قدر ايزله نه بيلر. همان ايلده اورمودا آمئريکانين پروتستان ديني نماينده ليگي يا ميسيونو قورولور. بو تاريخدن 5 ايل سونرا يعني 1839 دا فرانسانين لازاريستلر آدلي کاتوليک ميسيونو مئيدانا چيخير. بونو آردينجا اورومودا اينگيلتره کليساسي، آلمان لوتران کليساسي و نهايت روس ارتدوکس کليساسي اؤز ميسيونلوق هيئت لريني اورمودا يئرلشديريرلر. جان ژوزف‌ين آدلي آمئريکالي يازيچي‌نين 1961 ده يازديغي اثرده بو مسيونلوقلارين هدفي بؤلگه ده نستوري لر، ائرمني‌لر و کوردلرين آراسيندا فعاليت آپارماغ ايدي. (پانزده)
روسلار 1907 جي ايلده ارومويا باسقين ائدرکن مقصدلريني بئله آنالديرديلار: «...بوتون مسلمانلار مسيحي‌لره تحويل وئريله جکلر، ؤنالرين ماللاري مصادره و روسلارا قوشولانلارا تحويل وئريلهجکدير... روسلارا قوشولمايانلارين دا ماللاري مصادره اولوب اؤزلري روسيه‌يه سورگون اولاجاقلار...» (هفده)
بو آرادا آزربايجانين ژئوپليتيک اهميتي ده نظرده ساخلانيليردي. سپهبد محمد نخجوان «جنگ بين المللي، تاريخ نظامي، 1914­1918» آدلي اثرينده بو مسئله‌يه بئله ايشاره ائدير: «ايران شمالغرب حييصه سي‌نين بير طرفدن قافقازين جنوني بؤلگه لري و او بيري طرفدن عثمانلي نين شرقي حيصه‌لري آراسيندا بيرلشديريجي استراتژيک اهميتي، بيرداها موهوملشدي و روس عالي قوشون کاماندانليغي بؤلگه ده کي قوشونلاريني آزربايجان اوردوسو آديله چرنوبوزوون کاماندانليغي آلتيندا يئني‌دن تشکيلاتلاماق قرارينا گلدي» (هيجده)
بو ايللرده بؤلگه ده بير مسيحي دولت ياردماق غرب دؤولتلري‌نين گوندليگينده ايدي. بو کيتابا مقدمه يازان ايران دؤلتي نين آنتي تورک محفل‌لريني سؤزچولريندن اولان کاوه بيات مسيحي لرين عثمانلي دؤولتينه قارشي موحاريبه اعلان ائتديکلريندن تعجبيني بئله شرح ائدير: «بو آرادا 1915 جي ايلين ماي آييندان همان ايلين اوکتيابرينا قدر تماميله آيدين اولمايان سبب‌لر اوزريندن تورکلرين احتياطلي خطلرينه باخماياراق عثمانلي دؤولتينه قارشي موحاريبه‌يه داخيل اولماق قرارينا گلديلر» (بيست و يک) فارس شوونيسمي نين سؤزچوسو اولان کاوه بيات اوچون «تماميله آيدين اولمايان سبب‌لر» ائله اونو اؤزونون يازديغي اؤن سؤزون 5 صحيفه سونراسيندا فرانسالي بير قايناقدا فلورنس هللوت‌دان نقل اولورکي: «آسوري‌لره خوموختارليق و بير موستقيل دوولتين يارناماسينا دائر وئده وئرميشديلر» (بيست و شش)
بيلدييز کيمي بيرينجي دونيا ساواشيندا آلمان، آوستريا يا اطريش و عثمانلي بير جبهه‌ده و فرانسا، انينگيلتره، روسيه و آمئريکا قارشي جبهه‌ده دورموشدولار و بو سبب‌دن بو دؤلتلرين اورمو سوي قيريميندا ائرمنيلر و نستوريلر (سونراکي آسوريلر)له بير هارمونيک فعاليت آپارماقلاريني باشا دوشمک چتين دئيلدير.
حربي باخيمدان روسلارين اقتداري اورمو بؤلگه سينده بؤيوک ايدي. روسيه‌نين ايرانداکي قونسولو بازيل نيکيتين روس سياستي‌نين يئريديلمه‌سينه سياسي رهبرليگ ائديردي. بولشويکلر روسيه ده حاکيم اولارکن برست ليتوفسک سازييشي مئيدانا گلير و بونونلا اينگليسلر روس قوشونلارينين صعفيندن يارانميش بوشلوغو دولدوماق اوچون گورجو و ائرمني قوشونلاريني گوجلنديرمه‌يه و حتي اساسدان بئله قوشونلاري يارداماغا چاليشيرديلار.
عثمانلي‌ني راضي سينده ياشايان حکاري جيلوولاري آدلانان مسيحي آسوري طايفا عثمانلي قوشونلاري قاباغيندا مغلوبيته اوغرايارکن اورومويه کؤچورلر. بونلارين روحاني رهبرلري بنيامين مارشيمون آدلانيردي و همين جيلوولارين حربي کامانداني پطروس ايدي. روس قونسولو بازيل نيکيتين «مسيحي‌لره يارديم تشکيلاتي نين مرکزي کميته‌سي»نين اورمو شعبه‌سي نين مديري ايدي. 1917 جي ايلين سنتيابر آييندا ، روسيه قافقاز قشونلاري کاماندانليغيندان ژنرال لبدينسکي‌نين امرايله، روس قوشونلاري‌نين 7­جي اوردوسوندان قالميش قورتارمايان حربي سورساتلا، تاسک آدلي بير ژنرال، موتفيق دؤلتلرين مشترک «مسيحي قوشونو»نو يارادماغا تعيين اولور. موتفيق دؤلتلرين سايير نوماينده‌لري‌ده هره‌سي ايشين بير حيصه‌سينه نظارت ائديرلر. ماراخلي‌دير کي، آز زاماندا غربي دؤلتلرين گويا مسيحيت ديني‌ني يايماقدا اولان مسيونرليک هيئت‌لري تماميله آچيق­آشکار بو مسيحي قوشونونا قوشولورلار! مثل اوچون اورومدا موسيونر عائله‌سينده آنادان اولموش، آميريکانين پرسبايترين هيئت‌ينين رئيسي دکتر ويليام شد، مسيحي قووه لرين تشکيلاتماسي و اداره اولماسيندا بؤيوک رول اوينايير. همان پرسبايترين تشکيکلاتي اصلينده و ظاهيرده گويا ايران مسيحي‌لرينيه يئمک يارديمالري چاتديرماق اوچون فعاليت ائديردي. باشقا بير بو نووعدان اولان غربي خيريه تشکيلاتي L Ambulance Francaise آدلي فرانسالي بير اورقان‌ايدي. بو خيريه تشيکاتلاري 8 الي 9 مين نفرليک مسيحي قوشونو يارادماق ايستيرديلر. روس کلنل کوزمين، س فرانسالي آفيچسر و 30 باشقا حربي کاردرلا بو قوشونون باشيندا دوروردولار.
بو قووه‌لر و عموميتله مسيحي غرب دونياسي‌ايل اونلارين يئرلي موزدورلاري واسيطه‌سيله بؤلگه‌ده يارانان فاجعه‌لر ايکي دؤوره بؤلونمه‌ليديرلر:
1­ 1­جي دؤرده بؤلگه ده تورکلرين تمايله قتل عام اولوب بؤلگه‌ني ائتنيک تريبي‌ني ده‌ييشديرمک و بونو اساسيندا قافقازلا عثمانلي آراسيندا بير مسيحي ديوار اوجالتماق. بو دؤورده تورکلره هجوم اولونور، ائولر غارت اونوب يانديدريلير، آرواد اوقاغادا رحم اولمور و حتي اهالي‌نين شهرلري ترک ائتمه‌سين ايجازه وئريلمير. يعني هدف نه ساده غارت دير و نه موقتي نيظامي. م ين يازيلاريندا اينجه ليکه ثبت اولموش قتل عاملارين شيوهسي گؤستريرکي، تورک اهاليني بيرباشا محو ائتمک و اونلار نه زامانسا بؤلگه‌يه قاييتماق ادعالارينا ايمکان يارادماماقدير. بو ايشده اوزامانکي دونيادا اهالينين معنوي و دونيوي رهرلري اولان شيعه روحانيلر و بؤلگه‌نين وارلي‌لارينا خصوصي ديوان توتولور. اگر عادي تورک اهاليسي هجوملاردا ائولرينده اؤلدورلورلر، روحاني لر و وارلي‌لار، مسيحي قووه‌لر رهبر اورقانلاري طرفيندن رسما آختاريليب، جلب اولوب و خصوصي قدارليقلا هالاک اولورلار. هدف بودورکي نه بير تورک قالسين، نه بير تورک ائوي و نه بير شيعه روحاني يا باش بيلن تورک رهبري. بو دورده (قاجارلارين محمودقولو خانين محتشم قوشونو و سايير اورمو افشالاريني خلع سيلاح ائديب دارماداغين ائتديکريندن سونرا بوتون باشقا دؤرلرده اولدوغو کيمي) تورکلرين سيلاحلاري‌دا يوخدور محموقولو خان افشار اورومولو کيمي بؤيوک آزربايجان حاکميتي‌ني يارادماق آميبيسياسي اولان سياسي دوشونجه‌لي رهبرلرده. حتي بو کيتابين مؤلفي اولان م قاجار دولتيني خاريجي ايشلر ناطيرليگي نين نوماينده سي و هابئله شيخ محمد خياباني نين رهبرليگ ائتدي‌يي سياسي پارتيانين نماينده سي کيمي، بوتون درايتي و يوکسک شخسييت صاحيبي اولدوغونا باخمياراق اؤز يازيلاريندا يوکسک سياسي بير شعورون تظاهري گؤرونمور.
بوردا آسوري­ائرمني قوه‌لريني ياراتديقلاري حادثه‌لردن دوزگون و جانلي بير آنلاييش وئرمک اوچون، م ين 585 صحيفه‌ده چاپ اولموش گونده‌ليک شکيلده قلمه آلديغي موهمو تاريخي قايناغين‌دان بير سيرا سطيرلري نقل ائيره‌م:
ارومينه در محاربه عالم سوز
از مقدمه نصارا تا بلواي اسمعيل آقا
1300­1298 شمسي
رحمت الله خان معتمدالوزاره
نشر شيرازه، تابستان 1379، تهران
585 صفحه
جمادي الاول 1336 الي جمادي الاول 1340
فوريه 1918 الي فوريه 1922
­21 فورال 1918
جوماخشامي بارون آرداشز ائرمني داشناقسيون کميته‌سيندن باشقا نئچه نفرلره مجلسه گلديلر. بارون آرداشز روسجا اطرافلي بير نيطق ائتد، ترجمه‌ ائدن روس قوسولو دئدي کي آرداشز دئير: ارمني دن آليمنيش هرنه‌يي قايتارماسالار، مسيحي‌لري شهردن چيخاريب، شهري خاراب ائده‌جييک.
(شهرده‌ن بومب سسي گليردي)
­قونسولا دئديم: معلوم‌دور کي بو توپ و بومبلاري مسيحي‌لر آتيرلار، چونکي مسلمانلارين توپو و بومبو يوخدور
­گئجه دن ايکي ساعات کئچميشه کيمي اوزاقلاردان توپ سسي گليردي.... ائولري غارت ائديب، پيس عمل‌لره مرتکب اولوب و قادينلارين عصمت‌لريني توخونوبلار.(8)
­ جيلوولار و باشقالاري نئچه کوچه‌يه هجوم ائديب، ائولره داخيل اولوب، شنيع عمل‌لر و قبيح ايشلر گوروردولر. .. يازيق اهالينين مال دارايتلريني غارت ائديب، 500 ائوه اود وروب، کيشي، قادين قيز و اوغلان اوشاقلاريني قتله يئتيريب، کيمسه‌يه رحم ائتمه‌ديلر...بو قدر قساوت‌ين علتي معلوم دئيل... بو گئجه‌نين فاجعه‌لري دونيا دوردوقجا عالمين تاريخينده لکه کيمي اولاجاقدير...
الجه قراراولور سردارين ائوينده دانيشيق اولسون سونرا خبر وئريرلر اجلاس آمئريکانين قونسوللوغوندا اولاجاقدير. گئتديک اورا، روس ژنرالي اولتيماتومون متني ني اوخودو و ائرمني بارون مناسکان ترجمه ائتدي:
مقدمه‌دن سونرا گلير:
اول، بارون اتپانيانس‌ين امريله 16 نفردن عيبارت بير مجلس تئزليکله قورولسون.
ايکينجي: شهرده حربي حکومت اولسون و پليسين رئيسين سئچيلميش عضولر (يوخاريداي بند ده) سئچسينلر
اوچونوجو: مسلمانلارين ايختياريندا اولان سيلاحلاري 48 ساعات عرضينده قورولموش مجلسي تحويل ائتسينلر کي ايران ملتي‌نين مالي اولاجاقدير.
....
امضا ژنرال پالتايف، پالکونيک کوزمين، ليوتنانت کاسفل (24)
(بئله ليکله اول سيلاحلاري آليرلار)
ايگيرمي آلتي (26) فورال 1918
­آمئريکانين قوسوللوغوندا ، خواهش ائتديم هئچ اولماسا، آمان وئرسينلر، اهالينين جان قورتارانلاري اؤز اؤلنلريني حالينا راحاتليقلا آغلاسينلار يا دا بير دفعه‌ليک قتل عام حؤکمي وئرسينلر کي اهالي بؤيله ذيلت‌دن و اسارت‌دن آزاد اولسونلار و هر ديقه اؤلومو گؤزله مه‌سينلر.
­بو آرادا هجوما کئچميش کوردلرده يازيق اهالي‌ اوچون بير غفيل بلا اولموشدولار، (ائرمني آسوي قتلا عاملاريندان) يئرده قالانلاري دا اونلار غارت ائديب و حتي داملاري، قاپيلاي و آقوشقالاري سؤکوب آپاريرديلار.(25)
(سلماس دا اسماعيل سيميتقو آسوري‌لرين رهبري مارشيمونو اؤلدورور، ماجرا......)
­مسيحي‌‌لرين يانيندا يشله‌ين نئچه مسلمانا ائو ييه‌سينين آروادلاري دئيبلر کي قالماييب، گئتسينلر کي، بو آزشام ايش باشقا جور اولاجاقدير..
قيامت احوالاتي
­ قاپي پنجره و بلور قابلارين سينديريلماسيندان قالخان سسلر ائشيديليردي. تعجب‌لي دير کي بوللور قابلار، قاب­قاجاقي آپارميرلار. هر ائوده بو قبيل‌دن اللرينه کئچن هر بير شئي سينديريرديلار. ... داملاردا قادين، کيشي و اوشاقلار، بعضي قادينلاردا باشي آچيق او طرف بو طرفه قاچيرديلار. هر ائودن تفنگ سسي و اوشاقلارين ناله‌‌سي اوجاليميشدي. سبحان الله قيامت اوضاعسي مشاهده اولوردو... قادينلار چاتديقلاري هر حيطه 3­4 آرشين ليک اوجاليقدان آتيرديلار، ال اياقلاري سينيقکان قاچماغا باشلاييرديلار...(44­43)
­ غارت اولماميش بير ائو قالماييبدير...ولاتين محتر،م علمالاريندان نئچه‌سي قتله يئتيريليبلر او جومله‌دن آخوند ملا علي قلي کي اورمونون بيرينجي مجتهدي و 90 ياشلي ايدي، ايکي اوغلو، بير گليني، ثقفه‌الاسلام و صدرالعلما و رئيس السادات، آقا ميرزا ابراهيم مجتهد، آقا ميرزا صادق پيشنماز، حاجي ملا اسمعيل کي اوغلونون دا باشيني کسيب لر. بيرده محترم سيدلر و مترم روضه‌خوانلاردان قتله تئتيريرلديلر.... بوتون اورمودا قطعيتله غارت اولماميش يوز عئله قالماييبدير
­ مجلسدن نظميه اداره‌سينه يازيب، اؤلنلرين دوزگون آدلار سياهيسيني ايسته‌نيلدي... مسيحي‌لر مانع اولموشدولار
­پالکونيک کوزمين حکم ائديب کي اجلال الملک اونون ائوين آپاريم (53)
­ حسيات سيزليق، کسالت و تنبل‌ليگ، و اتفاق و اتحادين اولماماسي‌نين نتيجه سي بودور... نئثه قديم و گوجلو بير ملت فلاکت زنجيرينه اسير اولور... آلله بيزيم حيسسلريميزه قووت وئرسين بنات النفس‌يميزي ثرياوار جمع ائتسين که ابدي اؤلومدن نجات تاپاق (55)
ايگيرمي بير (21) مارت 1918
نئچه پارچا کندي بير نئچه نفر مستثنا الماقلا قتله يئتريبلر...صداقلو کندينده يالنيز بير چوبان قاليبدير، چونقارالودان 450 نفر و بزرگ آباددان 130 نفر اؤئدوروبلر...
­ مسيحي لرين شرطلري
­بو شرطلري ضمانتي کيمي ايستيرلر کي اهالي‌نين باش بيلنلريندن 100 نفري اونلار گيروو وئره ک(60)
­ مسلمانلار طرفيندن ايسته‌نيلن تبريزدن بير هيئتين گلمه‌سيني رد ائتديلر، دئديلر بو هيئت گره‌ک خاريجي مامورلارلا بيرليکده اولسون.
­ آسوري‌لرين صاحب منصبلري و قوشون حيصه‌لري جناب پالکونيک کوزمين‌ين اطاعتينده‌ديرلر
­بير ولايتين 200 مين نفرليک اهاليسينين موروثي و اکتسابي وار­دوولتينين فارت ائديبلر (64)
­ هر گون چوخلاري مختلف مرضلردن اؤلورلر، گونده يوز نفره قدر ده آجليقدان اؤلورلر (67)
4 آپريل 1918
مجلسدن ويخ قوسولخانالارا، پالکونيک کوزمينه، ائرمني لر کوميته‌سينه و ساير مربوط دايره‌لره يازيب ايسته ميشيک کي هئچ اولماسا، قالان بير آز انسانلارا اجازه وئرسينلر، يالنيز اهل عياللاريني گؤتوروب، بير طرفه ئئتسينلر، شهر، وار دؤولتلريني و الاک‌لاريني اونلارا (جينايتکارلارا) وئسينلر.. (70)
­ مسيحي نماينده‌لري ...ايسيرديلر بؤيله آوره‌ک داغلايان و جان آغريدان حادثه‌لري اؤرت باسدير ائتسينلر و قويماسينلار کيمسه خبردار اولسون.
­ 70 نفرين ايمضالاديغي بير عريضه ده‌ن:
­سوت امر طيفيل‌لر و چاره سيز قادينلارين ديليندن ريجا ائديريک ائله ائدين کي هئچ اولماسا اورمو سلماس و ساير يولللاري آچسينلار کي بيز يازيقلار عئله و اوشاقلاريميزين اللريني توتوب بو ولايتي ترک ائده‌ک...
14 آپريل 1918
­بوگون کربلايي اسالله تاجر تهرانچي کي اصلاح مجلسي‌نين عضوو ايد، مجلسه گلنده ايروان آوري‌لري توتوب ائرمني‌لر کوميته‌سينه آپاريبلار.
­ تانينميش حاجي آقا ٍعطاري که والي بير شخص‌ايدي اؤلدوروبلر.
بوگون يئددي دئيرمان کندينده حاجي آخوند آدلي روضه‌خواني اؤلدوروبلر.... بوگون انگنه، باشاالامباشلو کنلريني کي بوگونه کيمي بير نيجات تاپانلاريني قاليردي، غارت ائديب اهاليني چوخونو اؤلدوروبلر
18 آپريل 1918
­ قونسولخانلارا خيطابا 69 نفرين امضالاديغي بير مکتوبدان:
..قتل عام اولدوق، تالانديق، ائولريميز يانديريلدي، روحاني رئيس‌لر و يئرلي آغ ساققال‌لار گوناهسيز قتله يئتيريلديلر، بيز بدبخت‌لرده آز ساييدا ديري قالانلار عموميتلا ائوده قاليب و بير يئره چيخماغا ايختياريميز يوخدو...انساليق آدينا ...هئچ الماسا ولايتين بير گوشه‌سين بيزه وئرين که اهالي چؤلون اود علفيله قارينلارين دويدورسونلار يا آرخايين‌ليق وئرسينلر که اهل عياليميزين اليندن ياپيشيب سايير ولايتلره مهاجرت ائده‌ک، بو دؤزولمنوز حادثه‌لردن کي اونلارا دؤزمک بشر اوچون مومکون دئيل قورتاريب ، آسوده‌ليکله ديلنمه‌يه مشغول اولاق...(87)
دوشنبه 22 آپريل 1918
تبريزده گلن هئت له برابر مسيحي‌لرله موذاکيره ائتمک اوچون مسلمانلار بير 6 نفرليک هيئت سئچديلر کي من ده اونلارين ايچينده ايديم
­23 آپريل
­مسيحيلر بؤيله جمعيتين شهردن گئتمه‌سيله مخالف‌ديرلر. بونا گؤره ساثحيلده‌کي گودوکچولره خبر وئرميشديلر کي،بوتون اجازه نامه‌لري باطيل ائتسينلر...مسلمانلاردا فايتون و آت قالماميشدي (96)
14 ماي 1918
(عثمانلي لار سرحدلره ياخينلاشاندا مجلس قرار وئرير کي اونلارا بير مکتوب يازيب اونلار اوزاقلاشديرسينلار صديقالممالک و م مکتوبو وئرمه‌يه سئچيليرلر)
­ ايکي ساعات (عثمانلي کوانداني‌نين) چادرينداييديق، نهايت درجه مهربانليق و انسانيت‌له قوناق‌دارليق ائتدي..
قوماندان دئدي: من حرب مامورويام، منه امر اولوبدورکي اورمو آليب، اوردا يانميش سيلاحلي دسته‌لري لغو ائديب، عثمانلي دؤؤلتي قارشيسيندا سلاح ايشلتمک ايسته‌ينلري تنبيه ائديب هر کنددن کي توپ و تفنگ اودو قالخسا، يانديريب داغيديم. من شخصا داغيتاق و آدام اؤلدورمکله راضي دئيلم و امکان قدر ايستيرم قان تؤکمه‌دن اؤز بورجومو يئرينه يئتيره‌م. (111)
­شهردن شيطان کندينه کيمي 7 آغاج يولدا ...بير مسلمان گؤزه ده‌يمه‌دي.. باراندوز چايي‌نين اطرافيندا... نئچه عاجز قادين و ايکي­اوچ سينيق سالخاق کيشي گؤردوک، دئديکلرينه گؤره 40 گون داغلاردا قاچاق ياشاميشديلار و عثمانلي‌ قوو‌ه‌لريني اورا گلديييندن سونرا داغدان يئنميشديلر.
­عثمانلي‌لار اکينچي‌ليک محصوللاريني قورماغا چاليشيرديلار و قوماندان بو حاقدا خصوصي تؤوصيه ائتميشدي کي سيلاحلي قووآلر محصولو ضاي ائتمه‌سينلر. (117)
­تپه ترکمان کنددينده س طيفيل کي ايکي اوغلان و بير قيزيديلار، هره‌سي 7­8 ياشيندا، بوغدا زميسينده اوت يئيرديلر... اوقدر آريغ‌ايديلار کي سسلري چيخميردي...
20 ماي 1918
شمشه فرهاد وزيرآبادي آدلي بي مسيحي عظيم السلطنه سرداري اؤلدوروبدور (120)
­ مرحوم ءويدالاسلامين ائوينه گئديب اونون قالانلارينا باش ساغليقي وئرديک..مرحومين کيچيک اوغلونون وضعي که جماعت آراسيندا قتله يئتيريلميش آتاسيني آختاريردي سون درجه اوره‌ک ينديران ايدي (123)
23 ماي
مجلس اصلاح او جمله دن تبريزه يوللاماغا بير گزارش يازير اوردا گلير:
­اؤتن ايل روسيه قازئترلينين بيرينده بير شخص بير مقاله يازيب و نضارا ملتينه مخصوص بير ملي حکومتين يارنماسين ايسته ميشدي، بيز نصارا ملتي‌نين نماينده سي کيمي بو جمله‌ني تکذيب ائديريک (126)
عسگر آباد فاجعه سي
بو کيتابدا دئيدي‌يي کيمي نجات تاپانلارين بير سيراسي قاچيب عسگر آباد کندينه سيغيلميشديلار. (131)
­25 مايدا بير سيرا سيلاحلي او جمله دن آقا پطروس (آسوري‌لرين حربي قومانداني) (آروادي) ملک خوشابه ايله عسکر آبادا يولا دوشور اميرخان ارمني ده اورا گئتميشدي (133 و 131)
­ داغلارين باشيني آلميش مسيحي لر گولله آتماغا باشلاديلار،...،من قالانين باشينا چيخيب بايراقلا نه قدر علامت وئرديم بير فايد ائتمه دي، 2 گولله ده منه قارشي آرتديلار...200 نفره ياخين اوشاق و قادينلارلا دروازه‌دن چيخيب آقا پطروسون يانينا گلديک و او دا ونلار آدام قوشدو کي شهره يا قونشو کندلره گئتسينلر. کوچه ده گلنده بيردن دداغدان تفنگ سسي گلدي دو قادين و بير اوشاغا گولله توخوندو کي بيري درحال کپچيندي و بيري يارالاندي قادينلار قاچيب قاييتديلار. من ده آقا پطروسون يانينا قاييديب ماجراني آنلاتديم. ... (134)
2 يون 1918 ده 200 نفره ياخين کيشي، قادين و طيفيل اوشاقلار مچيدده جمع اولوبلار يا اورا سيغيليبلار، بونلار اورا داخيل اولوب هاميني اوردا قتله يئتيريبلر(138)
20 ايول 1918
منيم عسگرآباددين ديري قالانلاريندان آپارديغيم آراشديرمايا گؤره او کنده هجوم و غارت زاماني اهالينين 2000 نفري اؤلدورولموشدورلر.
30ماي صضرت مستطاب شريعتمدار حاجي ميرزا فضل‌الله آقا مجتهدين ائوينه گئديب، معظم‌الله‌ توهين ائديب، کتک ووروب ائويندن بير سيرا شئيلر آپاريبلار.
­ائرمني بير فدايي مشهدي بخشعلي آدلي بير تاجرين ائوينه گئديب اوندان 25 توم پول ايسته‌ييبدير...نظميه اداره‌سي ائرمني‌يه اخطار وئيب آمما او ائرمني فدايي مشهدي بخشعليني توتوب آپاريب نظميه‌ده روولورله اؤلدوروبدور (136)
­ حاجي حسين آدلي دوگوچونو نئچه ائرمني فدايي‌سي توتوب خيلاص الماسي اوچون 300 تومن ايسترلر. (139)
­حاجي رفيع آدلي بيرسينين 2000 تومن ليک قيزيک و جواهرلرين آپاريبلار (140)
24 يون 1918
بوگون هر کيمين کي ائوينده تلفون وارايدي، مسيحي لر آدام يوللايب، تلفونلاري آليبلار.. بير نفر مسيحي ده يوللاديلار کي تلفن مرکزينه نظارت ائتسين، اصلينده تلفن مرکزين مصادره ائديبلر. (147)
­ائرمني لر مجلسه گلمه‌ميش نئچه محترم شخصي ائولريندن زورلا چيخاريب، توقيف ائدبلر (158)
­ائمني لر کوچه ده نئچه مسلمان قادين‌ين چادرلالاريني باشلاريندان گوتوربولر (159)
­ياشلي و محترم بير سيد اولانآقا مير محمد پيشنمازي اؤلدوروبلر. (159)
­توحپراق قلعه و ايکي اوچ باشقا کندده100 نفره ياخين مسلماني اؤلدوروبلر. (160)
16 يول 1918
بوگون سلماس دان گلميش مسيحي‌لر عجيبه بير غارت يولا ساليبلار...داملاردا مسلمان قادينلار اوطرف­بو طرفه قاچيرلار.
­نهايت کي دکتر شط ده مسلمانلارين مظلوملوغونو باشا دوشدو 162)
­افسوس کي 100 مين نفر گناهسيز آدامين قاني طوکولندن سونرا بونو باشا دوشوبدور(163)
ئرمني رئيس‌لريندن آندانيق آدلي بيريسي 5 مين نفر سيلاحلي ائرمني‌له جلفا دان کئچيب، خويا هجوم ائديب ... ايندي عثمانلي‌لارلا شدتلي محاربه آپاريرلار.(164)
­ مسيحي‌لر اکين محصوللاريني اؤز حيوانلارينا اوتارماقلا تلف ائديرل بو طرفدن ده محصول صاحيب‌لري هرگون يوز­يوز و ايکييوز­ايکي يوز آجيندان جان وئريب اؤلورلر و مئيدلري نئچه گون دفن اولمادان ائولرينده قالير (168)
­وان بؤلگه‌سيندن گلن مهاجر ائرمني‌لر باراندوز چايي نين آشاغي ‌سيندا يئرلشن کندلره گئديبلر، اونلار اوچون 9 پارچا کند نظرده آلينيب. (173) اصيل اهالي؟
16 ايول
شوالين 7 سي (16 ايول 1918) شهرين دروازه‌لرينه آدام قويوب و مانع اولورلار کي کيمسه محله‌لرده بوغدا ساتماغا حقي يوخدور. هرکس بوغدا گتيرسه گره‌ک آپارسين آمئريکانين ويس قونسولخاناسينا تحويل وئريب، پولونو آلسين. بو منوال ايله بوغدانين ساتيشينا مانع اولوب و مسلمان اهالين‌نين هلاکتينه باعث اولدولار (176)
­بوگون نئچه مسيحي مرحوم بيگربيگي‌نين حمامينا که زنانه ايميش (قادينلار اوچون) داخيل اولوبلار. او زامان اوردا بير عيده شهرين اشراف طبقه‌سيندن اولان خانيم‌لار سايير طبقه‌لره منسوب اولان قادينلارلار اوردا حمام ائديرميشلر. مسلم دير که کيشينين قادين حامامينا داخيل اولماسي اودا محترمه قادينلارين لوت اولدوغو حلدا نئجي وحشت و قورخو ياردار. (176)
­ ايندي محترم ويس قونسولخانادا يارانميش غله لمسيونوندا شدتله قاداغان اولوب کي کيمسه مسلمانلارا بوغدا ساتماسين (180)
­آمئريکانين ويس قونسولو دکتر شط مسيحي رئيس‌لرله بيرگه بير تهلکه‌سيزليک کميسيونو ياراديب و بئله بير اعلان وئريب‌دير:
ائرمني‌لر و آسوري‌لردن عيبارت تهلکه‌سيزليل کميسيونون طرفيندن شهرين عموم آسوي‌لري و ائرمني‌لرينه بو حؤکم وئريلير کي بوتاريخ‌دن سونرا هر نووعغارت، تالاماق، اوغورلوق، قتل و قالاباليق قطعي قدغان اولور....تموز آيي‌نين 9­ي، 1918 تهلکه‌سيزليک کاميسياسي‌نين رئيسي دوکتور شط
­بو کيتابين تحرير اولماسينين سببي
... ائله اولماسين 300 مين اهالينين ياريسيني اؤلدورب و ديگر ياريسي‌ني بير حالا سالماسينلار کي ديراي قالماقدانسا اؤلوم آرزو ائتسينلر... (183)
25 ايول 1918
بير سيرا اهلينين خواهيشي اساسيندا حکومت معاوني آقاي جيل الممالک و من آمئريکانين ويس قونسولخاناسيناسينا گئديب، بوگونه کيمي ديري قالميش اهالينين شهري ترک ائتمه‌لريني خواهيش ائتديک...
­ جناب ويس قوسول جوابدا مؤوضوع‌دان کنار دانيشديلار، اهاليني شهري ترک ائتمه‌سينله موافقت ائتمه‌ديلر..(188)
­ مهاجر مسيحي‌لر بير نفر مسيحي نظميه‌ني که مسلمانلار توخوناغا مانع اولوردو، گولله‌ايله اؤلدورموشدولر (189)
28 ايول 1918
ائرمني فدائيلري افشار قوشونونون 7­جي بؤلمه‌سينين رئيسي جناب حاجي عزيزخان اميرتومانا حؤرمتسيزليک ائديبئرو نئچه نفي توتوب پول ايستيرديلر.
آوگوست آيي‌نين 2 سي
عثمانلي آتديلاري يورشاه دروازاسيندان شهره داخيل اولدولار. او آندا يازيق مسلمانلارين حالي آدامدا رحم دوغوروردو، آغ ساققالار شادليق و سئوينجلريندن آغالييب، دهشتلي فاجعه‌لردن خيلاص اولدوقلاري اوچون يئره سجده ائديب شوکر ائديرديلر. سايير طبقه‌لر که چوخو ماتملي و عموميتله ستم چکميش و تالانميش‌ايديلار، آغلايا­آغلايا آغير تاثير ائديجي حاللا عثمانلي قوشونونو قرشيلاييب اؤزلريني اونلارين آتلارينين اياغي آلتدينا آتيرديلار. هر طرفدن آغلاماق سسي گليردي.... مسيحي‌لر بيرزاماناؤنجه شئيرليني تانيش اولدوقلاري مسلمانلارين ائوينه داشييب، يونگوول و قيمتلي شئيلريني اؤزلريله داشييميشديلار....(196)
دقيق عيارلامارا گؤره 300 مين اهاليدن 50 مين‌دن ايندي 50 مين‌دن آرتيغي قالماييبدير. 50 مين نفر آلدورولوب، 100 مين‌دن آرتيق يارالاردان و تضييق‌لردن فوت ائديبلر، بير عده يئرلي مسيحي‌لردن ده مهاجرت ائديبلر ... مادي خسارت 100 مليون تومنه کيمي محاسبه تخمين اولونور...(201)
4 آوگوست 1918
آوگوستون 3 نده شهرده قالان مسيحي جينايتکار (اشرار)دان نئچه‌سيني توتدولار اونکلاردان ايکيسي انقلابدا(!) نئچه نفري قتله يئتيرمک و مسلمان قاديني زرورلا توتوب آپارماغا ال وورموشدولار. آراشديرمالار و استنطاق‌دان سونرا 4 آوگوست‌دا ايکيسي‌ني ده توپخانا مئيدانيندا دار چکديلر.
­آوگوستون 15­ينده قوماندان قول اردو صلاح‌الدين بيک طرفيندن قاباخجادان خبر وئريلميشدي کي بوگون جامع مچيدينده ناماز قليناجاقدير. ناهار وختي علما و شهرين ساير عاليملري مچيد جامع ده حاضير اولدولار. آقاي شمس العلما امامت ائتديلر و جمعه نامازي برابر قليندي. سونرا اهل سنت علمادن آخوند محمد بالاوي طرفيندن عربي خطبه اوخوندو و داها سونر حاج آقا امين الشرع منبره چيخيب، عثمانلي سلطاني و ايران شاهي آدينا ويطابه اوخودو. (207)
9 اوکتيابر 1918 مجلس اتحاد اسلامين صدري حاجي ميرزا فضل‌الله آقا مجتهد اهالي‌ني مچيد جامع ده اهالي بيرليگه و عثمانلي‌له اتحادا چدعوت ائتدي. سحري گون د10 اولکتيابر عثمانلي اردوسونون اساس حيصه‌سي اورمونو ترک ائتدي. (219) دکابرين 5 ينده عثمانلي قوشونلاري‌نين قوانداني يوسف ضيا بيک ارورمونو ترک ائدير و بونونلا اورمودا داها هئچ عثمانلي قوشونو قالمير (225)
­ خسارتلر: باخماياراق کي ناموسي تجاوزلر حاقيندا يازماغا جماعت اوتانير آمما يئنه‌ده نئچي مينلردن آرتيق دير ... اؤلدورولنلر و اؤلنلر جمعا 200 مين نفره چاتير (230)
مارتين 29­و 1919 جو ايل معظم السلطنه‌نين 20 ياشلي جاوان اوغلو تيريک ترياک يئييب و نئچه ساعات فاصله‌ايله وفات ائتدي(237)
نئچه گون سونر شکاک کوردلرينين رهبري اسماعيل سميتقو اورمو اهاليسيني اورمويا هجوم ائتمي‌سي
29 آپريل 1921
­مرحوم عظيم السلطنه سردارين 7­8 ياشيندا بير قيزي وار. اسماعييل سميتقوون قارداشي احمد آقا ايستير اونو اؤزون نيکاح (عقد) ائتسين. بدراسلطنه مرحوم سردارين عيالي قيزين ياشي‌نين آشاغي اولدوغو اوچون رضايت وئرمير. بوگون محمد علي آقا شکاک‌ي مامور ائديب قويوبلار مرحوم سردارين ائوينه، هده قورخو و تفنگ گوجو‌ايله قيزي ايستيرلر و دئيرلر اؤزلري عقد ائديبلر.
1 ماي 1921
معلوم اولان عمرخان شکاکين ماموريتي گويا اهاليني گولله‌ايله اؤگدورمل دئيل. اونون ماموريتي بودور کي بو ولايتين بدبخت اهاليسين چوبوق (آغاج) آلتيندا له ائديب و نهايت شکنجه‌ايله اؤلدورسون.... نئچه نفر مدرسه‌يه گئدن طيفيل‌لري کوچه‌دن توتوب اونلاريدان اوبيريلر کيمي کتک وورورلار..(453(
يون آيي‌نين 10­ي 1921
­بوگون تمرآقا نين‌نين وغلو عبدالله بيگ اسماعيل آقا شکاکين اوغلو معظم السلطنه‌نين قيزيني عقد ائتدي. (6 ياشلي) بسيراللطان‌ين قيزني دا نير حاج بيگ‌ين اوغلو خان ابدال‌ين نؤکري صنعان آدلي بيريسي عقد ائديبدير. بوگونلر کوردلر اهالي‌دن چوخلو قيزلار آليرلار!(465)
مطلبين اولينده اشاره اولان کيمي اورمو و آزربايجانين غربينده باش وئرن حادثه‌لر چوخ طوفانلي بير روزگاردا باش وئريردي. 1918 جي ايلده اورمودا ائرمني و آسوري ياراقلي‌لاري سوي قيريمي آپارديقلاين دؤورده شمالي آذبايجانين ايلک استقلال دؤرو باشلاميشدي. غرب دؤلتلري بو دؤرده نئچه سناريو ايله ايشله‌ييرديلر. اونلاردان بيري روسيه‌ ايمپرياسي‌نين سابق اراضي‌لرينده عثمانلي ايمپرياسي‌نين داغيلماسيندان نتيجه‌لنن کيمي بير سيرا يئني مستعمره‌لر اله کئچيرمک ايدي. بلشويکلرين حربي موفقيت‌لرين و بؤيوک بريتانيانين هندوستان و مصر مستملکه‌لرينده آزادليق حرکاتي‌نين باشلاماسي، بو ايمپريانين حربي قوشون قوه‌لريني آزليغي ايله قارشيلاشديرير. بو سببدن بريتانيا هم کئچميش روس ايمپرياسي اراضي‌سينده و هم ايراندا اوزون­اوزادي پلانلاريني قيراغا قويوب، يئني آوانتوريستي پلانلاردان کنارا چکيلمه‌يه مجبور ائدير. مثل اوچون للويد جرج کابينه‌سي 1919 ين فورال آييندا تامسون‌ون باشچي‌ليق ائتديي ربي صيحه‌لرين باکيا داخيل اولدوغوندان تکجه 3 آي سونرا همان قووه‌لري آزربايجاندان چيخارمق قرارينا گلير. ايرندا ايسه اردشير ريپورترين نئچه ايللر حاضيرلاديغي سناريوون يعني ايراني ايرانلي بير ماريونت له اداره ائتمک آکتوئل‌لشير. گيلان دا سوسياليست شورا جمهوريتي اعلان اولماسي و شيخ محمد خياباني‌نين آزربايجان‌دا آزاديستان اعلان ائتمه‌سيده بريتانيا اوچون وضعيتي مرکب لشديرير. باشقا طرفدن روسيه‌ده بلشويک حاکميتي‌نين ايش اوسته گلمه‌سي ايراندا چار دؤروندن قالميش روس قوشون حيصه‌لرينده هم تکنيکي بازا باخيميندان و هم ساواش روحيه‌سي باخيميندان ايشلري چتينلشديدر و داها روس قوشون حيصه‌لري بريتانيا اوچون اوجوز باشا گلن و آسانليقلا اداره اوکلان گوج قووه‌سي دئيلديلر. بئله وضعيتده داها غربي آزربايجاندا مسيحي بير دؤلت يارداماق اوزاق و غير رئال بير سئودا کيمي گؤرونوردو. ارومو و اطراف شهرلرينده 6 آيليق حدسيز اندازه سيز جينايت‌ اونو تؤره‌دنلره يالنيز تاريخين ان قارانليق و قانلي صحيفه‌لرينين مؤلفي کيمي ثبت اولدولار. آمما بو جينايتکارليقلار و سوي قيريملاردان گؤزله نيلن نتيجه‌يه يعني اهاليسي قتل عام اولموش تورک توپراقلاريندا ائرمني ­آسوري دؤلتي ياراداماغا نائيل اولماديلار.
حربي غلبه:
حربي مقاومتي سينديرب، ايسته‌ديي مقاوله‌ني تحميل ائتمک (ايران عراق محاربه سي، ايران روس محاربه لري)
اقتصادي غارت:
ياشاييش منطقه‌لريني اله کئچيرمک: (چيخماق اجازه سي اهليه ئريلمير، جنسي تجاوزلر، وارلي کارلي آداملار و جمعيت‌ده ايکون رولو اوينايان روحاني‌لر، تاجيرلر، آغ ساققالالري سيرادان چيخارماق)
گوناهسيز کوتله و جينايتکار رهبرلر (امئريکا ويتنام‌دا، شوروي افغانستان دا)
کنترل اولمايان کوتله و گوناهسيز رهبرلر (فوتبال مسابقه‌لرينده، انقلابلاردا بير ايکي گونده باش وئرن حاديثه‌لر، پاسبان اؤلدورمک، سومقائيت حاديثه‌لري)
بوردا هدف اهالينين هئچ بير يازيلي قايناقدا ثبت اولمادان، دونيانين خبري اولمادان شرطسيز و فيزيکي محو الماسي ايدي. (9 پارچا کندين ائرمني‌لره وئريلمه‌سي) بو نوعدن اولان پروژه‌لرين تاييني بيز تايخ ده قيبريس ده، يئرواندا، زنگه زروردا و سون ايللرده بوسني‌ و کوسووادا شاهيدي اولدوق. آمما هئچ بير حالدا بؤيوک بير بؤلگه‌ده اهالينيني 3 ده ايکيسي‌نين ممه ييندن پپه يينه قدر قتل عامي‌نين نمونه سي‌نين بلکه رواآندادا گؤرمک اولار.
قایناق:
http://tinyurl.com/6gdouh7

۴/۰۴/۱۳۹۰

آثار و بناهای تاریخی شهر اورمیه: کاروانسرای میدان کشمش

این کارونسرا و یک کاروانسرای کنار آن از معدود کاروانسراهای باقی مانده شهر هستند این کاروانسرا در خیابان مطهری ودر محدوده دوشابچی خانا یا(یکانی لار)بازاره واقع است از مشخصات این کاروانسرا سردری بزرگ وساده بادری بزرگ حیاط  وصحن بزرگ که به دور آن حجرات ساخته وپرداخته شده  راه دسترسی به پشت بام این کاروانسرا از طریق راه پله ای است که از طرف ورودی کاروانسرا  به داخل کاروانسرا منتهی می شود الان نیز از این محل به عنوان انبار وسایل پلاستیکی استفاده می شود.

۳/۲۳/۱۳۹۰

آثار و بناهای تاریخی شهر اورمیه - حمام علی مصطفی

این حمام یکی از بزرگترین حمام های بجامانده تاریخی شهر اورمیه و شاید بزرگترین حمام این شهر است که در خیابان مطهری کوی دوشابچی خانا (شیره پزخانه) قرار دارد این بنا واقع در کنار بازار دوشابچی خانا قرار دارد که ظاهرا این بناها توسط شخصی به نام حاج قاضی که یکی از علمای مشهور این شهر بوده موقوفه ودرست شده که مجموعه بازار وحمام وبازار است قدمت این حمام به احتمال زیاد به دوره ترکی آزربایجانی قاجار وبه دوره ناصرالدین شاه می رسد ولی احتمال هم دارد که از این هم قدیمیتر باشد چون گنبد های این حمام به علت فرسوده وقدیمی بودن تخریب شده ولی دیوار های آن قدیمی مانده واین حمام نیز به هماره بازار دوشابچی خانا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است حمام علی مصطفی دارای هفت گنبد که سه تای آنها بزرگ وبقیه متوسط هستند از بزرگی این حمام همین را بس که که این حمام در امتداد بازار دوشابچی خانا درست شده ودر ظلع شرقی آن قرار دارداین حمام یکی از بهترین حمام های تاریخی شهر اورمیه است که می توان پس از مرمت به موزه مردمشناسی تبدیل کرد بیش از این نمی توان از حمام علی مصطفی گفت تا انسان در برابر آثار فرهنگی خود قرار نگیرد نمی تواند آن را درک کند.
http://tinyurl.com/6dz27np

۳/۱۱/۱۳۹۰

آثار و بناهای تاریخی شهر اورمیه - مسجد سردار

مسجد سردار (عظیم السلطنه)
 مسجد سردار یا ساعتلو:       
توسط شخصی به نام عبدصمدخان جد عظیم السلطنه سردار در اواسط دوره دولت ترکی – آزربایجانی قاجار ساخته شده که این مسجد دارای سردری عظیم وکاشی کاری شده است وضلع دیگ آن به سمت کوی نظم السلطنه نیز دارای دیواری کاشیکاری شده است بالای سردر قوسی این مسجد عظیم السلطنه سردار ساعتی از کشورآلمان خرید(۱۹۱۳)وآن رابالای مسجد نصب کرد که در قدیم الایام صدای آن در تمامی نقاط شهر شنیده می شد مسجد در اواخر دوره قاجار مطابق باسال ۱۲۹۵ه.ش توسط عظیم السلطنه مرمت مزین به کاشیکاری می شود داخل مسجد نیز به سبک طاق گنبدی روی ستون های سنگی مقرنسی شکل که تعداد انها جمعا ۱۴ عدد می شود استوار گردیده مسجد دارای یک کهریز نیز می باشد این مسجد دارای یک شیستان بزرگ ویک شبستان کوچک می باشد که شبستان بزرگ شبستان مردانه وشبستان کوچک شبستان زنانه است که در این اواخر مسجد توسط میراث فرهنگی مرمت شده است این مسجد یکی از زیباترین مساجد تاریخی شهر اورمیه (Urmiye) است ساعت این مسجد در موزه اورمیه به نمایش گذاشته شده است
http://tinyurl.com/3td9t3o

۲/۰۸/۱۳۹۰

گوشه ای از تاریخ خونین شهر اورمیه

شهر ماجراهاي خونين
هر قدر راجع به شهر زيباي اورميه صفحات تاريخ را ورق مي زنيم و بعقب مي رويم از شهرهاي ايران شهر ديگري را سراغ نداريم كه مانند شهر اورميه و تاريخ آن توام با آتش و خون باشد. 
 اكنون كه مورد تاخت و تاز ديو دلاني قرار گرفته بود، فرزندان غيور آن به جنب و جوش آمده، آماده‏ي دفاع مي گرديدند. عبدالعلي خان يكي از افسران نظامي ايران از جانب مرحوم اقبال الدوله با پنج دسته سرباز و يك عرّاده توپ مامور گرديد كه در ظاهر بنام ماموريت وصول ماليات ولي در باطن براي نگهداري محال صوماي و بره دوست و جلوگيري از تجمع كورد بدان صوب حركت كند و به وسيله‏ي پيكهاي سوار اوضاع را به اقبال الدوله گزارش دهد. مشاراليه در نزديكهاي اورمي وضع را وخيم ديده براي نگهداري توپ و ابواب جمعي خود به اورمیه مراجعت و اقبال الدّوله را از جريان آگاه ساخت. اقبال الدوله دو فوج افشار را با ساز و برگ آماده ساخته ده روز در كنار شهر اردو كرده و تبريز و تهران را نيز از اوضاع مطّلع گردانيد. 
اقبال الدوله در روز اول شهر ذيقعده 1297 افراد ابواب جمعي خود را حركت داده و بطرف بره دوست براه افتاد. در اين حين كه كرد ها قريه‏ي سنجي را لشگرگاه خود ساخته بودند، شيخ عليخان ماكوئي با فوج دهم خوي قورخانه و اسلحه و چادر و وسائل جنگ براي فوج افشار آورده و بدين طريق نيروي اورميه تقويت گرديد. 
اقبال الدّوله مرحوم با دو فوج سرباز و دو عرّاده توپ و خمپاره در قلعه‏ي بدربو و شيخعليخان با فوج خود در چمن خاتون جان اردو كردند و بدين طريق شيخعليخان هم مواظب شهر و هم پشتيباني اردوي اقبال الدّوله را به عهده داشت.
 روز نهم ماه ذيقعده 1297 هجري شيخ محمد امين و خليفه سعيد با هشت هزار سواره و پياده با تفنگهاي مارتين و اسبهاي تازي مهيّاي قتال گرديدند. اقبال الدوله نيز چهارصد نفر براي محافظت اردوگاه و قورخانه گماشته و هزار نفر سرباز و دويست نفر سواره‏ي افشار و مهاجر كليبر و قراجه داغ و چهارصد نفر از چريك برداشته در كنار رودخانه‏ي نازلو بناي جنگ و قتال گذاشتند.
 در آن روز سرباز و سوار با مردانگي كوشيده و سپاه كوردها را نيم فرسخ عقب راندند و به قلعه‏ي سنجي اردوگاه اكراد رسيدند. اقبال الدوله در قلعه‏ي قرالر مقابل قلعه‏ي سنجي اردوگاه ساخته و در آن روز بيست نفر از كردها مقتول گرديد و فتح از جانب اقبال الدوله بود. سه روز بهمين قرار بازار گير و دار گرم بود تا روز دوازدهم جنگ شديدي در گرفت. هر دو طرف از اول طلوع آفتاب تا غروب با توپ و تفنگ در زد و خورد بودند.
 تفنگچي هاي چريك با محمد عليخان پسر حاجي پاشا خان سنگر جداگانه بسته و سرباز هم هر دسته در سنگر جداگانه مشغول و گرم دعوا بودند. سركار آجودان مخصوص پسر اقبال الدوله چون اندكي كسالت مزاجي داشت در اردو مانده و آقا بيگ ياور خلج فوج هشتم را حركت داده و با دو عرّاده توپ پايين رودخانه را سنگر بسته مشغول جنگ و ستيز مي كردند ولي چون تفنگ كوردها مارتين بود و گلوله آن هزار قدم مي زد و تفنگ سربازان دويست قدم بيشتر را نمي زد سرباز نمي توانست چندان كاري از پيش ببرد. با اين همه تفوّق و برتري با سربازان بود. روز سيزدهم نيز نائره‏ي جنگ سخت مشتعل بود. اقبال الدوله با خسروخان سرهنگ پسرش ملقب به سراج السّلطنه گاه سواره و گاه پياده به سنگرها سركشي مي كرد و لشگريان را تشجيع مي نمود و به انداختن توپ و تفنگ فرمان مي داد. تا حوالي غروب آثار فتح در جانب نيروهاي دولتي نمايان بود و چون شيپور بازگشت نواخته مي شود افراد و توپچيان دولتي در حين عبور از رودخانه‏ي خان ارخي چون به علت گودي رودخانه اندكي تاخير مي كنند. اكراد در اين موقع تاخت آورده و سرباز را پراكنده مي سازند و چهار نفر سرباز و توپچي را مقتول مي سازند. علي سلطان مشهور به علي پهلوان چند تير توپ انداخته ايستادگي و رشادت نشان مي دهد. عاقبت او نيز شهيد مي گردد. و سرش را بريده با يك عراده توپ و خمپاره با چنين فتحي نزد شيخ باز مي گردند. اين حادثه باعث جسارت اكراد شده و موجب دلشكستگي طرف ديگر مي گردد روز چهاردهم اقبال الدوله و سرهنگ خسروخان با فوج هفتم و آجودان مخصوص (پسر ديگر اقبال الدوله ) با وجود كسالت مزاج با كمال رشادت با فوج هشتم افشار از راه پائين رودخانه بناي جنگ گذاشته.
 رودخانه را سنگر بسته مشغول جنگ و ستيز مي گردند و چون تفنگ كوردها مارتين بود گلوله آن هزار قدم مي زد ولي تفنگ سربازان دويست قدم بيشتر را نمي زد.
ولي با اين همه ابتكار عمل و فتح با اردوي دولتي و سركار اقبال الدوله بود تا اينكه روز سيزدهم ذيقعده 1297 اقبال الدوله با پسرش خسروخان سرهنگ كه بعدها سرتيپ گرديد، با فوج هفتم سمت قلعه‏ي قرالر با لشگر كوردها مشغول جنگ و ستيز بود و خود در سنگرها به افراد لشگري دلداري مي داد و گاه فرماندهي توپچيان را به عهده مي گرفت در آن روز نيز تلفاتي بر لشگر شيخ وارد آمده و طرف غروب كه لشگر اقبال الدوله بطرف اردوگاه عقب مي نشست به رودخانه جاي گرفتند و عبور از رودخانه نظم حركت نظام را به هم زد- بسوارهاي شكاك از كمين گاه هجوم آورده با تفنگهاي مارتين چهار نفر سرباز و علي سلطان توپچي را به قتل رسانيدند. علي سلطان مرحوم كه در اين گير و دار رشادت فوق العاده نشان داده و با انداختن چند تير توپ حملات دشمن را در هم مي شكست عاقبت جان خود را نيز در اين راه باخته و بعد از اينكه از پاي مي افتد، سر او را بريده با يك عراده توپ و يك عراده خمپاره انداز نزد شيخ محمد امين مي برند و اين حادثه بر تجرّي ياغيان و اشرار افزوده و باعث دلشكستگي قواي اقبال الدوله مي گردد. در روز چهاردهم ذيقعده 1297 اقبال الدوله و پسرش خسروخان با فوج هفتم و سركار آجودان مخصوص پسر ديگرش با فوج هشتم افشار از راه پايين رودخانه و تفنگچيهاي چريك از سنگرهاي خود بناي جنگ گذاشتند. آجودان مخصوص با وجود نقاهت مردانه مي جنگيد. سوارها هم در بالاي كوه سركوب دشمن را گرفته و گلوله توپ و تير تفنگ مانند دانه هاي تگرگ از آسمان مي باريد كه درويش شكاك بي باكانه با عده قليل سوار، بدون اينكه تفنگي خالي نمايد، بيدقي بدست گرفته بناي حمله و صعود بقله كوه گذاشت.
 سواره كليبر كه عده آنها پنجاه نفر بودند سراسيمه شده بدون اينكه كسي زخمي شده‏يا كشته اي بدهند اردو را گذاشته و فرار كردند و يكسره راه قره داغ را در پيش گرفتند.
 بعد درويش حكاك شكاك ديوانه وار بطرف سواره هاي مهاجر كه سي نفر بودند، حمله كرده آنها را فراري داده و باعث تجري كوردها گرديد. حسين خان سركرده ايشان گريان بحضور اقبال الدوله در قلعه‏ي قرالر رسيده و عذر تقصير خواست. هشتاد نفر سواره هاي افشار هم به تبعيّت از ياران گريز پاي خود فرار كردند. در اين هنگام سركرده‏ي سواران افشار سرتيپ باقرخان در دارالخلافه‏ي تهران بود.
حوادث قتل عام قوشچای (مياندوآب) و فتوحات اين جنگ رعب و هراس در دل مردم انداخته و فرار كردن سوار كليبر از قلّه‏ي كوه كه آنرا بر دشمن مسلط مي ساخت باعث شكست گرديده و سر كار اقبال الدوله در قلعه‏ي قرالر و پسرش سر كار آجودان مخصوص در قلعه‏ي بدربو هر دو بي خبر از همديگر محصور شده و رابطه‏ي آنان قطع شده بود و سربازان ابواب جمعي آنان از پس ديوارهاي حصارها با كوردها جنگ مي نمودند.
خبر محاصره شدن اقبال الدوله و پسرش به شيخ علي خان سرتيپ ماكوئي رسيده فوج دهم را حركت داد. بدواً در قلعه‏ي بدر بوبه آجودان مخصوص ملحق و بعد به اتفاق به قلعه‏ي قرالر رفته خدمت اقبال الدوله رسيدند. ولي در قلعه‏ي قرالر به علت كمي و تنگي جا سواره و توپخانه را مجدداً به قلعه‏ي بدربو مراجعت دادند. در حين ورود اين عده به قلعه‏ي بدربو كوردها حمله ور شدند. ولي با مقاومت و حمله‏ي متقابله مواجه شده و فرار كردند. در اين اثنا دو نفر فرستاده از طرف اهالي و علماي اورميه وارد شده و خبر آمدن شيخ عبيدالله را به اطلاع اقبال الدوله رسانيدند.
 اقبال الدوله بدون درنگ سرتيپ شيخعليخان را با فوج خوي روانه‏ي شهر اورميه كرد. در اين حين خبر رسيد كه سواره‏ي شكاك از دهات با چپاول غنائم و اشياء مي برند. آجودان مخصوص نيز مامور دفع آنان شده به اتفاق سربازان خود جلوي آنها را گرفته پنج نفر را كشته و پنج نفر ديگر را دستگير با اموال چپاول شده وارد اردوي دولتي در نزديكي شهر اورميه گرديد.
 در تاريخ 15 شهر ذيقعدة الحرام 1297 كه فوج افشار با اقبال الدوله در قلعه‏ي بدربو بود، شيخ محمد امين كاغذي به شيخ عبيداله نوشته، از شكست لشگر دولتي و گرفتن توپ و خمپاره و خالي بودن شهر اورميه از نيروهاي دولتي وي را مطلع ساخته و او را به حمله و تسخير شهر اورميه تحريص كرد. بعد شيخ صديق پدر بزرگتر خود را با عده اي به مرگور فرستاده كه لشگري از كوردها جمع آوري نمايد. وي ده روز در محال مرگور اقامت و به جمع آوري نيرو اشتغال داشت كه روز دهم بنا به فرماني كه از پدرش شيخ محمد امين دريافت مي دارد با عجله با نيروهاي جمع آوري شده خود را به اردوي پدر رسانيد كه به شيخ عبيداله پيوسته به تسخير شهر اورميه بشتابند.
شيخ عبيداله در چهاردهم ذيقعده 1297 ق.ه از محال مرگور حركت كرده، در بالاي قريه باراندوز اردوگاه ساخت بعد امر كرد هيزم بسيار جمع كرده آتشي عظيمي برافروختند.
 در روز پانزدهم از آنجا حركت كرده در كوه سر (سیر) يك فرسخي شهر اورميه فرود آمد و به قرار شب پيشين آتشي افروخته و كوهي را آتشكده ساخت و اين كار به تقليد از پيغمبر اسلام بود كه در يكي از جنگها براي شكوه قشون اسلام و ارعاب كفّار امر به آتش افروزي داده بودند و شيخ عبيد نيز اورميه را مكّه و كوهسر را منا و خود را رسول خدا خيال و فرض مي كرد!
 در كوه سر شيخ دو طغرا نامه‏يكي را به عنوان آقا مير جمال الدين شيخ الاسلام و ديگري به نام آقا ميرزا حسين آقا مجتهد و قاطبه‏ي اهالي شهر اورميه بدين مضمون مي نويسد:
 جناب مستطاب ... بعد از مقدمه ... داعي جهت دادخواهي اهل عشيره و رفع ظلم رعيت و فقرا آمده ام و دو روز در اورميه مهمان شما هستم و از شما به غير از سيورسات خواهشي جهت لشگر ندارم و در مسجد جامع اورميه با اهل اسلام نماز خوانده هر صاحب شغل را در كار خود گذاشته بعد عازم دارالسّلطنه تبريز خواهم شد. اگر سر كار اقبال الدوله اطاعت كرد، منصب بزرگ به او خواهم داد. اگر اطاعت نكرد، او را به شهر راه ندهيد كه رفع و رجوع او براي اينجانب آسان است و اگر به غير از اين نمائيد مي رسد به اهل اورميه آنچه به اهل مياندوآب رسيد من خود به همراهي "لشگر خود مي آيم كه مبادا از لشگر نصرت اثر گزندي به اهل اورميه برسد" "اورميه را خانه خودم مي دانم انشاء الله محبتها در حق آنها خواهم كرد."
 چون نامه به اهالي شهر اورميه رسيد، همه اهل ولايت جمع شده از مضمون نامه مطّلع گرديدند. حقير (علي افشار) در آن مجلس حاضر بودم. بعد از گفتارهاي گوناگون بنا را بر اين مي گذارند كه با احترام نامه اي نوشته و سه روز مهلت خواهند تا در عرض اين مدت هم اقبال الدوله را مطلع سازند و هم براي دفاع از شهر آمده گردند و باستحكام دروازه هاي شهر پردازند.
 نامه به وسيله‏ي ميرزا غفور و حسينقلي بيگ خلج نزد شيخ عبيدالله فرستاده شد و شفاهاً به وسيله‏ي اين دو نفر از شيخ سه روز مهلت خواسته شد و با چرب زباني به شيخ گفتند كه، در عرض اين سه روز شهر آرام مي گردد و مردم خود را براي استقبال آماده مي سازند.
 شيخ به دو روز مهلت راضي شده و گفته بود: دو روز مهلت مي دهم به شرطي كه اقبال الدوله را به شهر راه ندهيد تا تسليم شود يا در هر جا كه خواست با من دعوا نمايد.
 ميرزا غفور در جواب گفته بود كه اگر اقبال الدوله تمكين ننمايد هرگز او را به شهر راه نخواهيم داد.
 بعد از مراجعت اين دو نفر پيك علماء و اعیان اورميه كاغذ نوشته و توسط آقا مير جعفر خلخالي و حاجي ملا جعفر تاجر و آقا عبدالله خدمت اقبال الدوله فرستاده و او را از جريان امر آگاه ساختند.
 اقبال الدوله شيخعلي خان سرتيپ را با فوج دهم خوي روانه شهر اورميه كرد كه شهر را در مقابل هشت هزار نفر پيش تازان لشگر شيخ عبداله محافظت نموده و شهر را مهياي دفاع و قتال نمايند.
 در شب شانزدهم ذيقعده 1297 قمري هجري شيخعلي خان سرتيپ با فوج دهم خوي وارد شهر اورميه گرديد.
 اهالي اورميه از آمدن نيروي دولتي خوي اندكي آرام و دلگرم گرديدند. هر چند اهالي به راهنمائي سران قوم و علما در برجها توپ و تفنگچي آماده كرده و اطراف شهر را سنگربندي و با چوب و خاك مستحكم كرده بودند. شيخ علي خان سرتيپ نيز با عده اي از علما و اعيان هر جا كه نقايصي به چشم مي خورد به ترميم آنجا دستور مي دادند.
 شيخ عبيداله نيز از آن طرف دستور داده بود آب رودخانه هاي شهر را بسته و قنات را خاكريز نمايند و چرخهاي آسيابهاي اطراف شهر را شكسته و مردم را در مضيقه قرار دهند.
 در شانزدهم ذيقعده هشت هزار از سواران و افراد شيخ محمد امين و خليفه سعيد به اردوگاه شيخ عبيد پيوسته و بدين ترتيب سي هزار سواره و پياده در كوهسر جمع شدند.
 شيخ عبيد شيخ صديق را با دو هزار سواره و پياده مامور كرد كه به قريه‏ي كجين رفته و مواظب اقبال الدوله باشند و مانع حركت او به شهر اورميه گردند و همچنين رضا بيگ پسر حاجي حسين آقاي كرد را مامور اورميه كرد كه تا اقبال الدوله به شهر نيامده كار شهر را يكسره نموده و بدون جنگ آنرا اشغال و مسخّر نمايد و اول با سران مردم مذاكره و آنها را به اين كار راضي نمايد.
 رضا بيگ خود وارد شهر شده و در خانه‏ي شيخ الاسلام پيغام شيخ عبيد را رسانيد. ولي حرفهاي درشتي از مردم شنيده و از دروازه‏ي خراسان بيرون رفت در حين خروج رضا بيگ از دروازه عده اي از اهالي آن محله دو نفر از كسان او را زخمدار ساختند.
 بعد از غروب آفتاب روز هفدهم ذيقعده 1297 اقبال الدوله از راه بالوو عزم آمدن شهر را كرد. شيخ صديق نيز با دو هزار سواره و پياده در قريه‏ي گجين سر راه قلعه‏ي بدربو كمين كرده منتظر آمدن سربازان دولتي و اقبال الدوله بود. اقبال الدوله از اين موضوع مطّلع شده و براي انحراف شيخ و كسانش راه بالوو را برگزيده و از آن راه عازم شهر اورميه گرديد. نزديك قريه‏ي مزبور سيصد نفر از نفرات سرباز كه از كوردها و اهل بالوو گجين و آن محال بودند، تقاضاي مرخصي كردند كه شب را در نزد اهل و عيال خود بمانند و وداع كنند. اقبال الدوله كه از منظور خائنانه آنان اطلاع داشت ناچار آنان را با تفنگ و اسلحه مرخص فرمود.
 بعد از مرخصي آنان اقبال الدوله بكسانش امر كرد كه در رفتن تعجيل نمايند كه مبادا آن نمك به حرامان رفته و شيخ صديق را از حركت نيروي دولتي به اورميه مطلع سازند.
 سيصد نفر مزبور هم يكسره پيش شيخ صديق رفته و به نيروي وي ملحق و او را از حركت اقبال الدوله به اورميه از راه بالوو مطلع ساختند. شيخ بي درنگ به تعاقب اقبال الدوله پرداخته ولي به او نرسيده اقبال الدوله دو ساعت از شب گذشته در هفدهم ماه ذيقعده به اورميه وارد شد. اهالي از ورود وي به شهر خوشنود و قويدل گشتند. اقبال الدوله مسجد يورتشاه را مركز ستاد خود ساخته و به تقسيم دروازه هاي شهر براي نگهداري و دفاع بين ساكنين شهر اقدام كرد.
 دروازه‏ي يورتشاه كه طرف لشگريان شيخ عبيد و مشرف به باغ دلگشاد بود و يك منطقه‏ي خطرناك به شمار مي رفت، صيانت و نگهداري آنرا خود به عهده گرفته و سمت خرابه‏ي نوكچر و محله‏ي خسرو آباد را به آقايان ميرجمال الدين شيخ الاسلام و مقرّب الخاقان حاجي پاشاخان و پسرش محمد عليخان سرهنگ كه بعدها ميرپنج شد و حسام العلماء و اهل محله سپرد. كوچه و محله‏ي مهدالقدم را به آقاي سيد محسن و اهل محله و دروازه‏ي عسگرخان را به عهده ميرزا حسن آقا مجتهد و پسر خود اقبال الدوله آجودان مخصوص و سرتيپ توپخانه محمدرضا خان و شيخ علي خان سرتيپ ماكوئي و دروازه‏ي بالوو را به جناب آقاي حاجي سيد آقا پيشنماز و خسرو خان سرتيپ كه بعدها به سراج سلطنت شهر يافت تفويض كرد.
 دروازه توپراق قلعه به آقاي حاجي قاضي و امام جمعه و عبيدالعليخان و محمد قلي بيگ ياور سواره و اهل محله و دروازه‏ي هزاران به آقاي سيد آقا پيشنماز كه در سال 1310 امام جمعه‏ي اورميه گرديده و دروازه‏ي بازار باش به آقاي صدرالعلما و آقا ميرزا سميع و حاجي نائب الصّدر و ملا علي امام زاده و صادقخان سرتيپ توپخانه و دروازه ارك به عهده‏ي حاجي رحيم خان و حاجي شفيع عليخان و حبيب اله سرتيپ توپخانه و منوچهرخان و ساير اولاد حسينقلي خان بيگلربيگي و ساير برجها و سنگرها و خرابه هاي اطراف شهر به عهده‏ي يك نفر صاحب منصب و اعيان شهر تفويض گرديد كه با عده اي تفنگچي و سرباز محافظت و حراست گردد. خرابه هاي بعضي جاها با خاك و چوب اندكي تعمير گرديد ولي قلعه‏ي شهر بسيار خراب بود و عبور و مرور از اغلب جان آن امكان داشت.
متن فوق قسمتی از کتاب (گوشه ای از تاریخ خونین اورمیه) از آثار چاپ نشده استاد شیوا می باشد که برای اولین بار در سایت آقای رضا همراز محقق ترک درج  گردیده است. 
بنده بنا به نظر شخصیم در چندین مورد و کلمات مقاله دست برده ام. مقاله اصلی را می توانید از لینک زیر مطالعه فرمایید.
http://tinyurl.com/5wqjutb

۱/۲۴/۱۳۹۰

قسمتی از تاریخ پارسیان

قسمتی از تاریخی پارسیان
نویسنده مقاله فوق: Hasan Isbalanli
هدف از این نوشته توهین به هیچ گروه اتنیکی نیست. اینها تنها گوشه ای بسیار اندک از تاریخ است. متاسفانه طی هشتاد سال اخیر حکومت های حاکم سعی در جعل و وارونه نشان دادن این حقایق داشته اند. در عوض هر جا توانسته اند از ترک و عرب ستیزی در مقیاس وسیع حتی در کتابهای درسی بهره جسته اند.
 چنگیزخانِ بقول جوینی"جهانگشا" و خون ریزدرمیدان جنگ، نخستین کسی است درتاریخ که شکنجه را ممنوع ساخت! ولی درمقابل مغولها، پارس ها دردوره هخامنشیان کاشفِ زجرکش کردن، با شکنجۀ جانکاهِ "استوانه خاکستر" بودند: (خلاصه تاریخ کتزیاس صفحه: 95، 99، 100...، ترجمۀ فارسی-کامیاب خلیلی-نشر کارنگ1380 ) به روایت او سنگسارکردن(ص:93)،خوراندن اجباری خون گاونرجهت کشتن برادر(ص:44)، زنده زنده دفن کردن(ص:104 و88)، دفن درتابوت چوبی(ص: 74)،ازگرسنگی و تشنگی کشتن(ص: 35) ،چشم درآوردن و پوست کندن(ص:35)،به صلیب کشیدن(ص:82) وسر بریدن وسپس مصلوب کردن(ص:110)، که ابتکارداریوشیِ "دارزدن" همراه با، برروی نیزه نشاندن هم هست(ترجمهکتیبه بیستون:ای.م.اُرانسکی،فقه اللغه ایرانی ص:108 - ترجمه کریم کشاورز-انتشارات پیام 1358)، مُثله کردن(ص:108و110)،سربریدن(ص:50)، نمایشِ: گردن زدن چهل نفر با هم(ص:54)،قطعه قطعه کردن(ص: 104) ، زبان را ازریشه کندن وکشتن(ص:106)،که ارث وعادت پدری و اجدادی است : داریوش اول درکتیبه بیستون : دِ.بِ.- ستون دوم - بند 13و14- صفحه 51 ترجمه فارسی "نورمن شارپ" میفرماید: "فَرَوَرتیش گرفته شده،بسوی من آورده شد.من هم بینی،هم گوش،هم زبان اورا بریدم ویک چشم او را از حدقه درآوردم...". مسموم کردن با زهرو کشتنِ همراه با شکنجه تمام خواجه سرایان(اخته شدگان) بیگناه(ص:114)، این قصه درروایات هرُودُت و.. سرِدرازدارد وهمین مقدارش کافی است.
اگر توحش امپراتوران آشوردرجنگ (مثلاسورگون دوم، آسورنصیربال، آسوربانیپال) را با ازآن هخامنشی (کورش، داریوش، خشایارشا) مقایسه کنید، باجی به هم نمی دهند! کورش کبیرکه دروغ- سازان حرفه ای ورنگ رزان تاریخ، مدعی صدوراعلامیه حقوق بشرازطرف اوهستند!(...حقوق بشر تنها متعلق به عصرسرمایه داری صنعتی است و پیش ازآن موضوعیت نداشت!)، یکجاهمه اهالی شهری درکشوربابِل بنام "اُپیس" را، پیش ازتصرف پایتخت آن کشورکه باز"بابِل" نام داشت، برای اِعمال ترس ازپیرزن وپیرمردگرفته تا بچه های شیرخوارش را قتل عام فرمود! همولابُد بنام حقوق بشرمیخواست کروزوس شاه لیدی(کشورسارد) را زنده زنده بسوراند! وپسراورا هم درمقابل چشمان پدرومادرش بقتل رسانید ومادرپسر، یعنی ملکه لیدی خود را ازحصاربزیرانداخته خودکشی کرد!(ص:33). بریدن سرپسراسیر"تومریس" ملکه ماساژتها هم لابُد چشمه دیگری ازحقوق بشروتمدن ما، درمقابل توحش دیگران است! که بنوشته"هرودت"کورش درحمله انتقامی تومریس (مادر) کشته میشود(529 ق.م.). تومریس دستورداد سرمرده اورا بریده و درطشت خون انداختند و آنگاه چنین گفت:" خونخوار، درزندگی ازخون خوردن سیرنشدی، بخورشاید بعدازمرگت سیرشَوی"،با چنین مرگی پیدا کنید که مقبرۀ پاسارگاد با استیل یونانی پس ازاسکندر(330 ق.م) ازآن کیست؟ اگر به شرح جنایات داریوش تنها بنا به نوشته خود اودرکتیبه بیستون و جنایات پسرش خشایارشا بنا به کتیبه ها یش وآدمکشی های ملکه های هخامنشی، بنا به نوشته های مورخین یونانی و نیزاشارات فلاسفه ای چون افلاطون (کتاب قوانین) وارسطو(سیاست)، بپردازم مطلب خیلی طولانی میشود. تاریخ، آتش زدن آتن مرکز فلسفی و فرهنگی یونان وغارت معبد مشهور"دِلف" ضمنِ اهانت به آپولون، ونیز به آتش کشیدن بابِل، عروس شهرهای عصرباستان و همچنین تخریب معبدهای دیگر ادیان :(کتیبه -ایکس ، پی اِچ- مشهور به ضد دیو- بند پنجم صفحه 121 ترجمه فارسی "نورمن شارپ") را، ازافتخارات خشایارشا میشمرد!که ادامۀ روش و سنت پدرش داریوش بود(کتزیاس صفحه :57 و59 و هرودت کتاب ششم بند های 94-102). از قتل عام بلوچها، دیلمی ها وگیلانی ها،(هندی ها و آلانی ها ) ، کردها، جهرمی ها و ترکان وبوسیله اردشیر بابکان وانوشیروان دادگروبهرام چوبینه، بروایت شاهنامه فردوسی درمیگذرم، چونکه اسطوره هایش بجای خود، که حتی اکثرادعاهای مربوط به تاریخ شاهنامه اعتبار وسندیتی ندارد. اما بیست و شش روزشکنجه مانی و کشتن او بوسیله بهرام اول ساسانی و مانوی کُشی و مسیحی کُشی مداوم (جزنسطوریان) درعهد ساسانیان و رد کردن طناب ازشانه عربها البته بعدازشکستن وجدا کردن استخوانهای کتف شان، و ملقب شدن شاپوردوم به لقب افتخارآفرین ذوالاکتاف-ی(صاحب شانه ها) و بالاخره مَزدکی کُشی نوشیروان و فرمان قتل عام حبشیان دریمن ودستوردریدن شکم زنان باردارازحبشیان، جزو تاریخ است، واشارتی خیلی کوتاه از توحش متمدنانه خودیها است
پارسیان امردبازی را از یونانیان آموخته اند (هرودوت)
پارسیان گاو نر را، به واسطة قوة بارور كردن فراوانی كه داشت، احترام می كردند، و برای ماده گاو دعاها و قربانیهای خاص داشتند .(ویل دورانت)
چو ن فرزندان به سن رشد می رسیدند، پدرانشان اسباب كار زناشویی ایشان را فراهم می ساختند . دامنة انتخاب همسر وسیع بود، زیرا چنانكه روایت شده ازدواج میان خواهر و برادر، پدر و دختر، و مادر و پسر معمول بوده است ..(ویل دورانت

۱/۱۷/۱۳۹۰

آثار و بناهای تاریخی شهر اورمیه - منار مسجد امام شافعی یا سونیلر مه چیدی

مسجد سنی ها:
مسجد سني ها در حال حاضر از ضلع شمالی ، غربی و جنوبی مشرف به خيابان می باشد و از ضلع شرقی متصل به املاك غير می باشد و فعلاً نيز اين مسجد در مركز شهر اورميه قرار دارد . مناره اين مسجد با ارتفاعي حدود 20 متر با قطر 20/2 متر و با پله های مارپيچ كه از ارتفاع 3 متری كف مسجد شروع می شود ، احداث شده كه در محور وسط استوانه ، مناره چوبی كلفتی با قطر 20 سانتيمتر كار گذاشته شده كه پله هايی دور اين محور كار شده اند و لبه هر پله يك چوب چهارتراش تعبيه شده است . پوشش انتهای مناره بصورت شيروانی گنبد مانند با چوب می باشد ، دور تا دور بدنه بيرونی مناره دارای تزئينات آجری و آجرهای لعابدار مي باشد كه بصورت هنرمندانه رسمی بندی شده است . مسجد امام شافعی در سال 1328 هجری قمری به همت « حاجی شريف افندی » از علمای بزرگ ترک سنی كه به كار تجارت مشغول بوده احداث گرديده است اين مسجد در سال 1357 هجری شمسی كلاً تخريب می گردد و فقط مناره آن حفظ مي‌شود و در جای مسجد قبلی ، مسجد نوساز با مصالح تيرآهن و آجر احداث مي‌گردد كه هم اكنون اين مسجد محل برگزاری نماز جمعه مسلمانان اهل تسنن شهر اروميه می باشد . مناره موجود مسجد سنی ها به قدمت 90 ساله در كنار بافت مسجد تازه احداث شده بصورت سالم و دست نخورده باقی مانده است.
http://goo.gl/F7ecv

۱/۰۴/۱۳۹۰

آذری کلمه سي نين ايبهامي حاقيندا قيسا نوت

عاريف كسكين
- فارس ميللييت چي لري ايرانداکي آذربايجان تورک لريني تانيملاماق اوچون آذري کلمه سيني ايستيفاده ائديللر. احمد کسروي نين " آذري يا زبان باستاني آذربايجان " اثريني ده آذري کليمه سي نين ايستيفاده سينه تئوريک داياناق اولاراق گؤستريرلر. احمد کسروي نين " آذري يا زبان باستاني آذربايجان " اثرينده اؤنه سوردويو تئزيس لري داها سونرا هم اؤز مقاله لري هم ده فرقلي تاريخچي لرين چاليشمالاري چوروتولموشدور.
فارس ميلليت‌چي لري آذري کلمه سيني چوخ گئنيش و احمد کسروي نين تئزيس لريني ده آشاجاق شئکيلده ايستيفاده ائديرلر. اصلينده احمد کسرويني ده اؤز منفعت لري ايستيقامتينده تحريف ائديرلر. باشقا بير سؤزله بو گون آذري کلمه سينه يوکلنن /عطف ائديلن معنا احمد کسروي نين " آذري يا زبان باستاني آذربايجان " تئزيس لريندن چوخ فرق لي دير.
احمد کسروي 1921-جي ايلده « آذري يا زبان باستاني آذربايجان» آدلي اثريني نشر ائتميشدي. مؤليف بو اثرينده آذربايجان لي لارين تورک اولماديقلاريني ايره لي سورموشدور. کسروي يه گؤره آذربايجانين اسکي ديلي تورک ديل عاييله سينه منسوب دئگيل دير. آذري ديلي ايران منشالي بير ديل دير. آذري لر سلجوقلولارين ايرانا گلمه سي ايله تورک لشمه يه باشلاميشديلار. کسروي يه گؤره بو ديل آذربايجانين بعضي بؤلگه لرينده ياشاسا دا بوگون آذربايجاندا دانيشيلان ديل تورکجه دير. باشقا بير سؤزله احمد کسروي بو گون کو آذربايجاندا يايقين اولاراق دانيشيلان ديلين آذري اولماديغيني قبول ائدير. آذري ديليني آذربايجانين اسکي/باستاني ديلي کيمين تانيملايير..
احمد کسروي آذري کلمه سي ني ديل آدي کيمين ايستيفاده ائدير. احمد کسروي نين اثرلرينده آذري مفهومو ائتنيسيته و ميلت معناسيندا دئگيل. کسروي يه گؤره آذري ديلي ايران منشالي ديل دير و بو ديلي دانيشانلار ايسه آرييا نئژاد/ايرقينا منسوبدورلار.
فارس ميللييت چي لري احمد کسروي نين قوندارما تئزيس لريني بئله تحريف ائتميشلر و کسروي نين ايستيفاده ائتديگي معنانين اؤته سينده فايدالانيرلار. کسروي آذري ديليني آذربايجانين اسکي ديلي کيمين تعريف ائدير، آنجاق فارس ميللييت چي لري بوگون ده آذربايجان دا دانيشيلان ديلين آذري اولدوغونو ايديعا ائديرلر. حال بو کي، کسروي آذربايجانين بو گون کو ديليني تورکجه اولدوغونو قبول ائدير.احمد کسروي آذري کلمه سيني ديل آدي کيمين ايستيفاده ائدير، فارس ميللييت چي لري ايسه آذري کلمه سيني ائتنيسيته، ميلت و ايرق/نئژاد معناسيندا ايستيفاده ائدير.
گؤرولدويو کيمين آذري کلمه سي ني معنايا گلديگي بللي اولمايان چوخ موبهم بير مفهوما چئوريلميشدير. بو دا فارس ميللييت چي لرنين اساسي چليشکي/تناقوض لريندن بيريدير.
فارس ميللييت چي لري اؤز تئوريسيين لري نين تئزيس لريني تحريف ائدرئک کولتورل/فرهنگي فاشيست اؤزل ليک لريني آچيق شکيلده گؤسترميشدير. احمد کسروي کيمين فارس ميللييت چي تئوريسييني تحريف ائدن سياسي آخيمين حق نييت دن نه قدر محروم اولدوغو اورتادادير. بو تحريف آذري کلمه سي ني تاريخي موضوع اولماقدان چيخارتميش، آسيملاسيون واينکار سيياستي نين اؤنملي وسيله سينه چئويرميشدير.
ايشين غريب طرفي فارس ميللييت چي لرينين بو تحريفي دئگيل. چونکي اونلارين نه اولدوقلاريني بيليريک . ايراندا اؤزلريني " دئموکرات " اولاراق آدلانديران نيرولارين/قوووه لرين ده بو کلمه ني ايستيفاده ائتمه لري چوخ جاليبدير.
بو يازي "عاريف كسكين"ين فيس بوك صحيفه سيندن آلينيب و اؤيرنجي سيته سي طرفيندن عرب اليفباسينا كؤچورولوبدور.
http://tinyurl.com/6kgqjpc

۱۲/۲۱/۱۳۸۹

اورمودان گلن ايشيق لار-عسگرخان افشار اورموي - عبدالمالكی

اورمودان گلن ايشيق لار-عسگرخان افشار اورموي (عبدالمالكی)
اورمو (اورمیه) شهری قاجار دوورونده و آزربايجان – روس ساواشلاری اسناسيندن چوخ کسکین (كريتيك) رولا صاحيب ميش و اورمولو سياسی آدام لار اوزامان اونملی اوینام (رول لار) اويناميش لار. روس اوردوسونون ظفريندن سونرا اورمو شهری ضيمانت كيمين توركمن چای و گوليستان موقاويله لرينده گوستريلميشدی و اگر عابباس ميرزا روسون طلب اتديگی جريمه لری{10كرورتومن(5ميليون تومن)} اوده ممه ميش اولسايدی اورمو شهری روس لارا وره بيليرميش(1243هجري – قمری). اورمو شهرينين قابليت لی سياست آداملاريندان بيری عسگرخان افشار اورموی ايدی . بو سياست آدامی ممالك محروسه ايرانين او تاريخه كيمی بيرينجی ائلچيسی كيمی فيرانسادا منصوب اولدی. قاجار شاهی ( فتحعلی شاه) بو وسيله ايله ايستيردی فيرانسيز باشچيسی ناپلئون ايله روس لارا قارشی موقاويله باغلاييب و اونلارين سيلاح وساواش بيليم لريندن فايدالانسين . بو چالیشمالار فين كنشتاين موقاويله سينه مونجر اولدو، آنجاق تاسف كی چوخ قيستا بير سوره ده ن سونرا ناپلئون انگليس لر له آنناشمادان سونرا تك طرفی اولاراق بو آنلاشمانی دايانديردی. عسگرخان افشار 1808دن 1810آ قدر فيرانسادا ايقامت اتميشدير. بعضی تاريخچی لر اونون فيراماسونری محفيل لرله علاقه دار اولدوغونو ايدعا ائديبلر. عسگرخان افشار عبدالمالكی 1249هجري قمری اورمو شهرينده وفات اديب و قبری اورمونون جنرال مچيدينين شبيستانيندا دير. او مرحومون خانيميدا همين يرده گومولوب دور. همين مچيد افشار سردارينين خرجيله و ائوينين قونشولوقوندا تيكيلميشدير. عسگرخان خانيم لارين ايجتمايا اياق آچماسيندا ديرلی اوینام (رول) اويناميشدير.
توجه ائتمه لييق كی عسگرخان یوره (محله سی) او زامان هيندو محله سی آدلانيرميش و 1273کوچسه ل - آیسال ایلی (هجری قمری) يعنی 24ايل سردار افشارين اولوموندن سونرا ديگر افشار سرداری كی اودا تصادفن عسگرخان افشار آديلا معروف اويموش و كورد عيصيانچيلارلا ساواش دا (دره گيز چيمن لرينده ) شهيد اولدوقدان سونرا هيندومحلله سی نين دروازاسيندان شهره جنازه سی واريد اولدوقدان سونرا ، او شهيدين آدی پايدار قالسين ديه اورمونون اهاليسی طرفيندن آدينی عسگرخان محله سی ايله دئييشديرميش دير و بو محلله نين آدی عسگر خان افشار عبدالمالكی ايله هچ بير موناسيبتی يوخدور.
http://tinyurl.com/6lahyxl

۱۲/۱۷/۱۳۸۹

فولکلور دونیامیزدا ‌قادین عطری / علیرضا‌ صرافی

فولکلور دونیامیزدا ‌قادین عطری / علیرضا‌ صرافی
بو یازی  "ائل بیلیمی"  درگیسی نین  اسفند 1389 - دا  یایینلانان "قادین و فولکلور "اؤزل ساییسی اوچون حاضیرلانمیشدیر. بو  کیچیک تؤحفه نی اوزومه توتوب، دونیا قادین گونونو ، اینسان حاقلارینا سایغی ایله یاناشان بوتون وطنداشلارا قوتلو اولسون دئییرم.  
فولکلورلا  ‌اوغراشماق  ‌هر  ‌زامان  ‌منی  ‌اوشاقلیغین  ‌قوس  ‌و‌ قزحلی  ‌دونیاسینا  ‌گؤتوروب،  ‌آپاریر.  ‌بو  ‌دونیایا  ‌گیرینجه  ‌داها  ‌چیخماغیم  ‌گلمیر.  ‌سانکی  ‌آنانین  ‌ایستی  ‌قوجاغینا  ‌سیغینیب،  ‌شیرین  ‌دیللرینی  ‌قانا -قانا  ‌دینله‌ییرم.  ‌اونون  ‌بوی  ‌اوخشایان  ‌باخیشلاری  ‌آلتیندا  ‌یورولمادان  ‌اویناییرام،  ‌سئحیرلی  ‌ناغیللار  ‌دونیاسینا  ‌دالیرام،  ‌نه  ‌دئولردن  ‌قورخورام  ‌نه  ‌جاناوارلاردان،  ‌منی  ‌قوردا  ‌وئرمز  کی  آنام!  ‌
نازلاماسیله  ‌اؤیونور،  ‌لایلاسیلا  ‌اویورام ...
بیر  قوش  کیمی  یووامدان  اوچوب،  بوداقدان  بوداغا  قونور  باغدان  باغا،  داغدان  داغا  کؤچورم.  سودان  ‌گلن  ‌سورمه‌لی  ‌قیزین  ‌الیندن  ‌سو  ایچیرم.  اورگیمدن  بیر  تئل  قوپاریب  چالیب  چاغیریرام،  ‌توی  ‌دویونده  ‌هالای  ‌چکن  ‌گؤزللرله  ‌اویناییب،  ‌گولورم  و  ‌آرازدا  ‌بوغولان  ‌سارا  ‌اوچون  ‌آغلاییرام.
نه  ‌زامان  ‌فولکلور  ‌دونیاسینا  ‌گیریرم  ‌داها  ‌چیخماغیم  ‌گلمیر  ‌سانکی  ‌طیلیسمه  ‌دوشموشم.  ‌
ائشیتدیگیم  ‌نازلامانی  ‌یئدیگیم  ‌دولمادان،  ‌آییرد  ‌ائدنمیرم،  ‌ایکی‌سینین  ‌ده  ‌عینی  ‌عطری،  عینی  دادی  وار.  قیز  ‌سسینی،  ‌قیزیل  ‌سسیندن  ‌آییرد  ‌ائدنمیرم.  بو  نه  سئودادیر  هئچ  اؤزوم  ده  بیلمیرم.
آنجاق  اونو  بیلیرم  کی  منیم  ایتمیش  اؤزلوگوم،  کیملیگیم  بوردادیر.اصلیم  بوردادیر،  اصلیم  اولماسایدی  بو  داغلاردا  نه  گزردیم؟
غربت  ائلده  غفیلدن  وورولوب،  آتیمدان  دوشسم،  آنامین  سودویله،  داغ  چیچگین  یاراما  ملهم  ائدین.اؤلسم  قبریمی  یول  اوسته  قازین،  سئوگیلیمین  یولو  دوشر.
‌فولکلور  ‌دونیاسینا  ‌گیردیمی،  ‌داها  ‌چیخماغیم  ‌گلمیر.
سن  دئمه  ‌آنالارین  قایغیلی  باخیشلاری،  باجیلارین  مهریبان  اللری،  ‌سئویب  ‌سئویلن  گؤزللرین  ‌محبت  تئللری  چکیب  ایچینده  ساخلاماق  ایسته‌ییر  منی.  سن  ‌دئمه  ‌بو  ‌دونیانین  ‌اساس  ‌معماری  ‌قادینلار  ‌ایمیش.  ‌طیلیسمی  ‌ده  ‌اونلارین  ‌الینده،  ‌آچاری  ‌دا.  ‌
ایندی  ‌کی  ‌بئله‌دی  ‌قویون  ‌بیر  ‌داها  ‌آچیق  ‌گؤزله،  ‌فولکلوروموزون  ‌کوچه‌لرینده  ‌دولانیب،  ‌قادینلارین  بو  ‌دونیاداکی  ‌وارلیغینی  یوخلویالیم. ‌
بونونچون  ‌توپلومون  ‌باشقا  کیچیک  ‌بؤلوملرینه  ‌نظر  ‌سالماغیمیزدا  ‌فایدا  ‌وار  ‌سانیرام.  ‌
بیلیندیگی  ‌کیمی  ‌هر  ‌بیر  ‌صینیف،  ‌یا  ‌خود  ‌ایجتیماعی  ‌قروپون  ‌اؤزونه  ‌مخصوص  ‌فولکلورو  ‌وار،  ‌مثلا  ‌شهرلیلر،  ‌کندلیلر  و  ‌ائلاتلارین  ‌عمومی  ‌و  ‌اورتاق  ‌فولکلورلاریندان  ‌باشقا  ‌هم  ‌ده  ‌اونلارین  ‌اؤز  فولکلوروندان  ‌دا  ‌بحث  ‌ائتمک  ‌اولار،  ‌نئجه  ‌کی  ‌آتا -بابادان  ‌شهرلی  ‌اولان  ‌بیریسی  ‌"ساغین  ‌نغمه‌سی"نین  ‌نه  ‌اولدوغونو  ‌بیلمز،  ‌بیلن  ‌وارسا  ‌دا  ‌او  ‌کندمنشالی  ‌بیر  ‌شهرلی  ‌اولمالیدیر.  ‌یاخود  ‌بوگون  ‌شهرلریمیزده  ‌"فوتبال  ‌فولکلوروندان"  ‌بحث  ‌ائده  ‌بیلدیگیمیز  ‌حالدا،  کؤچری  ‌ائلاتلارین  ‌ایچینده  ‌بلکه‌ده  کؤکوندن  ‌فوتبالین  ‌نه  ‌اولدوغونو  ‌بیلمه‌ینلر  ‌آز  ‌دئییل،  ‌بئله‌لیکله  ‌ده  ‌فوتباللا  ‌هئچ  ‌بیر  ‌ایلیشگیده  ‌بولونمایان  ‌بو  ‌و  ‌دیگر  ‌سوسیال  ‌قروپلار  ‌فوتبال  ‌فولکلورونو  دا  ‌بیلمزلر.  ‌بیلسه‌لر  ‌ده  ‌بونو  بیرباشا  شهر  کولتوروندن  آلمیشلار.  ‌
داها  ‌کیچیک  ‌صینیفلار  ‌و  ‌قروپلارا  ‌گلدیکده  ‌یئنه  ‌ده  ‌عینی  ‌ایله  ‌بو  ‌مسئله‌  ‌ایله  ‌اوزبه  ‌اوز  ‌اولوروق.  ‌مثلا  ‌شهرلریمیزده  ‌چئشیتلی  ‌پئشه‌لرده  ‌(خصوصیله  ‌ده  ‌داها  ‌قدیم  ‌و  ‌گلنکسل  ‌پئشه‌لرده)  ‌بیر  ‌اؤزفولکلور  ‌یاشاماقدادیر،  ‌مثلا  ‌دمیرچیلیق،  ‌چؤرکچیلیک،  ‌باشماقچیلیق،  ‌قالایچیلیق،  ‌فرش‌توخوما،  ‌قیزیلچیلیق،  ‌آل-وئرچیلیک،  ‌سینیقچیلیق،  ‌بویاقچیلیق،  ‌دولگرلرلیک(نجارلیق)،  ‌معمارلیق،  ‌عطارلیق  ‌وس.  ‌پئشه‌لرینه  ‌عایید  ‌بیلگیلر  ‌و  ‌ایش  ‌اوسلوبلاری  ‌سینه‌دن  ‌سینه‌یه،  ‌نسیلدن  ‌نسیله  ‌گلیب  ‌بیر  ‌"خالق  ‌بیلیمی"  ‌کیمی  ‌اونلارا  ‌چاتمیشدیر،  ‌همین  ‌پئشه‌لرین  ‌اؤزونه  ‌مخصوص  ‌سؤزجوکلری،  ائتنوگرافیسی  و  ‌ادبیاتلاری  و..  ‌واردیر.
‌سون  ‌نئچه  ‌یوز  ‌ایلده  باش  وئرن  شهرلشمه  ‌و  ‌صینیفلاشمانین  ‌فولکلوروموزدا  بو  قدر  ‌یئر آچدیغی  ‌حالدا،  ‌خیلقتین  ‌اولیندن  ‌توپلوملارین  ‌یاریسینی  ‌تشکیل  ‌ائدن،  ‌اوشاقلارین  ‌تربیه‌سی  ‌و  ‌ائو  ‌ایشلری  ‌کیمی  ‌بیر  ‌چوخ  ‌مسئولیتلری  ‌بوینونا  ‌گؤتورن،  ‌شاهلاری،  ‌پهلوانلاری  ‌گؤزللیگی  ‌قارشیسیندا  ‌دیزه  ‌کؤچورن،  ‌ائولر  ‌دؤشه‌ین،  ‌مرد  اوغوللار،  ‌قهرمان  ‌قیزلار  ‌بؤیودن  ‌و  ‌بوتون  ‌اینسانلیغا  ‌آنالیق  ‌ائدن  ‌قادینلارین  ‌فولکلورونو  گؤرمزدن  کئچه  بیلمریک.
اونلارین  ‌سوسیال  ‌حياتدا  ‌بؤيوك  ‌روللارینی  ‌دانماق  ‌اولماز.  ‌مثلا  ‌كند  ‌حياتيندا،  ‌خالچا،  ‌كيليم  ‌توخوما،  ‌چؤرك  ‌ياپما،  ‌سود  ‌ساغما،  ‌حصير  ‌توخوما،  ‌ميوه  ‌ييغما،  ‌قيش  ‌زوماری  ‌حاضيرلاما،  ‌تيكيش  ‌تيكمه  و...  ‌بو  ‌کيمي  ‌ايشلر  ‌تماميله  ‌قادينلارين  ‌بوينوندادير.  ‌بوندان  ‌علاوه  ‌هم  ‌ده  ‌كيشيلرين  ‌بير  ‌چوخ  ‌ايشلرينه  ‌قادينلار  ‌يارديمچي  ‌اولاراق  ‌قاتيلارلار.  ‌
خالق  ‌یاشاییشیندا  ‌اؤنملی  ‌روللاری  ‌اولان  ‌قادینلارین،  ‌گوجلو  ‌بیر  ‌"خالق  ‌بیلیم"ینه  ‌ده  یییه‌لنمه‌لری  ‌چوخ  ‌طبیعی  ‌بیر  ‌حادیثه  ‌دئییلدیر.  ‌ـ
‌حتی فولکلورون  ‌بعضی  ‌بؤلوملرینین  ‌صیرفا  ‌قادینلارین  ‌واسیطه‌سیله  ‌یارادیلماسینی  ‌ادعا  ‌ائتمک  ‌اولار...  ‌مثلا:  ‌اوشاقلار  ‌اوچون  ‌اوخونوب،  ‌دانیشیلان  ‌لایلالار،  ‌نازلامالار،  ‌ناغیللارین  ‌یارادیجیلاری  ‌آنجاق  ‌آنالاردیر.  ‌بوتون  ‌بونلاردا  ‌آنالارین  ‌نجیب  ‌آرزو  ‌ایستکلرینده  ‌اؤز  ‌عکسینی  ‌تاپمیشدیر.  ‌
بیر  ‌چوخ  ‌بایاتی،  ‌آغی،  ‌سایا‌نین  ‌دا  ‌هم  ‌محتواسینا،  ‌هم  ‌ده  ‌اونلاردا  ‌ایشلنن  ‌بعضی  ‌سؤزجوکلرینه  ‌گؤره  ‌قادینلار  ‌طرفیندن  ‌یارانماسینی  ‌تثبیت  ‌ائتمک  ‌اولار. ـ ‌
مراسیملره  ‌گلدیکده  ‌بیر  ‌چوخ  ‌مراسیملریمیزین  ‌یارانیب  ‌ایجرا  ‌اولماسیندا  ‌قادینلارین  ‌آنا  ‌روللاری  ‌‌اولدوغونو  ادعا  ائتمک  ‌اولار.  ‌میثال چون  ‌توی  ‌مراسیملری  ‌عموما  ‌قادینلارین  ‌واسیطه‌سیله  ‌یارانمیش  ‌و  ‌اونلارین  ‌واسیطه‌سیله  ‌ده  ‌مدیریت  ‌اولور.  ‌بو  ‌آرادا  ‌کیشیلر  ‌آنجاق  ‌بو  ‌مراسیملرده  ‌بیر  ‌اویونچو  ‌کیمی  ‌بویونلارینا  ‌دوشن  ‌وظیفه‌نی  ‌یئرینه  ‌یئتیررلر.  ‌
منه  قالسایدی  ایچینده  بیر  چوخ  آنالارین  دا  اؤیودلو  سؤزلری  بولونان  "آتالار  سؤزو"  یاخوددا  "آتا-بابا  سؤزو"  یئرینه  "آتا-آنا  سؤزو"  ترمینینی  ایشلدردیم. ـ
آتالار  "یووانی  دیشی  قوش  قورار"-  دئمیشلر...  دوغرو  دئمیشلر.  ائو  دؤشمه‌،  اونا  دوزن  وئریب،  سلقه‌یه  سالما  ایشلری  نسیلدن  نسیله  بیر  مدنی  گلنک  کیمی  آنالاردان  قیزلارینا  امانت  ائدیلمیش  بو  گونوموزه  گلیب  چاتمیشدیر.
یئمک  ‌و  ‌میطباخ  ‌کولتورونه  ‌گلدیکده  ‌یئنه  ‌ده  سئوگیلی  ‌قادینلارین  ‌یارادیجیلیغی  ‌و  ‌ذوقیاتی  ‌سوفره‌لرین  ‌بزگی  ‌اولموشدور.
‌دؤشه‌مه‌لر،گئییملر،  ‌توخونمالاریمیزین  ‌هامیسی  ‌قادینلارین  ‌الی  ‌آلتیندان  ‌کئچمیشدیر.  ‌اساسا  ‌ال  ‌ایشلری  ‌آدیله  ‌مشهور  ‌اولان  ‌خالق  ‌صنایعی‌نین  ‌چوخو  ‌قادینلارا  ‌مخصوص  ‌صنعتلر  ‌ساییلماقدادیر. 
یوخاریدا  ‌سایدیغیم  ‌گلنَک  ‌و  ‌گؤرنکلر،  ‌فولکلوروموزون  ‌عمومی  ‌ساحه‌سینده  ‌قادینلارین  ‌بؤیوک  ‌روللاریندان  ‌دانیشیر  ‌آنجاق  ‌قادینلارین  ‌اؤزلرینه  ‌مخصوص  ‌و  ‌کیشیلرین  ‌اوندان  ‌یا  ‌خبری  ‌اولمایان  ‌یادا  ‌اونلاری  ‌قادینلارا  ‌عایید  ‌دَیَرلندیریلن  ‌فولکلورلاری  ‌وار.
‌میثالچون  ‌اسکی  ‌زامانلار  ‌عموما  ‌سوادسیز  ‌قالان  ‌قادینلارین  ‌اینانجلار  ‌دونیاسی  ‌دا  ‌اولدوقجا  ‌گئنیش  ‌بیر  ‌عالم  ‌ایمیش،  ‌اؤزلوگونده  ‌اسکی  ‌و  ‌یئرل  ‌بیر  ‌"دین"  ‌ساییلان  ‌اینانجلار  ‌سیستمی  ‌و  ‌اونلارا  ‌عایید  ‌مراسیملر،  تؤره‌لر  و  ‌داورانیش  ‌طرزلری  ‌واقتیله  ‌قادینلارین  ‌معنوی  ‌دونیاسینین بؤیوک  ‌حیصه‌سینی  ‌تشکیل  ‌ائتمیشدیر.  ‌
مسلمان  ‌توپلوملاردا  ‌قادینلار،  ‌کیشیلردن  ‌آیری  ‌اوتوروب،  ‌دورارلار،  ‌بونا  ‌گؤره  ‌ده  ‌بورادا  ‌اؤزل  ‌قادین  ‌مراسیملریندن  ‌بحث  ‌ائده  ‌بیلریک،  ‌مثلا  ‌ایران  ‌تورکلری  ‌ایچینده  ‌یایغین  ‌اولان  ‌خانیم  ‌مرثیه‌لری،  ‌خانیم  ‌قوناقلیقلاری،  ‌سوفره‌لر،  ‌توی  ‌مراسیملری‌نین  ‌بیر  ‌چوخ  ‌بؤلوملری  ‌(او  ‌جومله‌دن،  ‌حنا  ‌گئجه‌سی،  ‌باندئی‌تخت  ‌و..)  ‌اساسا  ‌قادینلارا  ‌عایید  ‌تؤرنلر  ‌ساییلماقدادیر.  ‌واقتیله  ‌ده  ‌همین  ‌مراسیملری  ‌مشاییعت  ‌ائدن  ‌قادین  ‌سازاندالار  ‌و  ‌قادین  ‌آشیقلار  ‌دا  ‌وار  ‌ایمیش.
توی-دویوندن  سؤز  دوشدو،  یئرین  گلمیشکن  قویون  قادین  ‌رقصلری‌نه  ‌و  ‌همین  ‌رقصلرده  ‌استفاده  ‌اولونان  ‌گؤز  ‌اوخشار  ‌گئییملر  ‌و  ‌بَزَکلر‌ه  ‌ده  ایشاره  ائدک.  بونلار  ‌معنوی  ‌و  ‌مادی  ‌فولکلوروموزون  ‌ان  ‌گؤزل  ‌حیصه‌لریندن  ‌بیرینی  ‌تشکیل  ‌ائتمکده‌دیر.
همین  ‌بزکلر  ‌و  ‌گئییملر  ‌هله‌ده  ‌بیر  ‌چوخ  ‌یئرلرده  ‌او  ‌جومله‌دن  ‌قشقایی‌لر،  ‌تورکمن‌لر،  ‌شاهسئونلر  ‌آراسیندا  ‌کوتله‌وی  ‌حالدا  ‌استفاده  ‌اولماقدادیر،  ‌حالبوکی  ‌اکثر  ‌یئرلرده  ‌کیشیلرین  ‌میللی  ‌گئییملری  ‌منسوخ  ‌اولاراق  ‌یئرینی  ‌غرب‌مودلی  ‌پالتارلارا  ‌وئرمیشدیر.  ـ
امک  ‌نغمه‌لرینه  ‌گلدیکده  ‌ده  ‌اکثرا  ‌قادینلارین  ‌گؤردوگو  ‌ایشلرده  ‌اوخونان  ‌هانالار،  ‌ساغین  ‌نغمه‌لری،  ‌یون‌اییرمه‌،  ‌نئهره‌چالما  ‌نغمه‌لریمیز  ‌وار.  ‌بعضی  ‌بؤلگه‌لرده  ‌خصوصیله  ‌ده  ‌خزریانی  ‌آستارا-هشتپر  ‌(شمال  ‌حیصه‌ده  ‌ایسه  ‌آستارا-لنکران)  ‌بؤلگه‌سینده  ‌ایش  ‌اثناسیندا  ‌قادینلارین  ‌قروپ  ‌اوخومالاری  ‌خالق  ‌موسیقیمیزین  ‌گؤزل  ‌و  ‌گلیشمیش  ‌بیر  ‌حیصه‌سینی  ‌تشکیل  ‌ائتمکده‌دیر.  ‌نئجه‌کی  قشقاییلرین  ‌دویو  ‌دؤیمه  ‌نغمه‌سی  ‌ده  ‌هم  ‌قروپ  ‌رقصی،  ‌هم  ‌ده  ‌قروپ  ‌کور  ‌آوازی  ایله  ‌مشاییعت  ‌اولور.  ـ
***
سانیرام  بو  میثاللارلا  قادینلارین  فولکلورداکی  اؤنملی  رولو  تمامیله  آیدینلاشدی.  فولکلور  دونیاسی  گؤز  ایشله‌دیکجه  قادینلارین  یارادیجیلق  مئیدانیدیر،  اولاندان  اؤلنه  قدر،  لایلاسیندان،  آغی‌سینا  قدر...
فولکلورون  هر  ‌بیر  ‌بؤلومونه  ‌باش  ‌وورولسا  ‌اورادان  ‌قادین  عطری  گلیر.  ‌سانکی  ‌بو  ‌دونیانین  ‌اساس  ‌معماری  ‌قادینلارمیش.  قادین  بنا  ایمیش  کیشی  فهله.