چنانکه پیشتر اشاره نمودیم امروزه تقریباً همه متخصصان تاریخ باستان معتقداند که سومریان نخستین قانون گذاران تمدن بشری بوده اند و قوانین حمورابی نیز مدتها پس از قوانین سومری و براساس آن پدید آمده است، نظر علی پاشا صالح در این خصوص شایان توجه است وی می نویسد:
"مجمع القوانین حمورابی پس از ویرانی سومر از روی قوانین قدیم سومریها عادات و رسوم آنها نوشته شد و بیشتر مندرجات آن مقتبس از مجموعه قوانینی است که دنگی(Dungi) پادشاه اور تدوین کرده بود. پادشاهان دودمان ایسن نیز به تدوین قانون پرداختند"(همان،صص 91-92)
علی پاشا صالح از زبان محققین اروپایی چنین می نویسد: "سومریها نخستین ساکنان بابل بوده اند که از قدیم الایام به شهر نشینی خو گرفتند و به قوانین کشور خود گردن نهاندد. دلیل و مشتند این مدعی اسناد و مدارکی اسن که درباره ی برده فروشی و معاملات ارضی بدست آمده و مربوط به روزگاران بسیار دیرین آن سرزمین است"(همان،ص92)
نه تنها در قدیمی ترین ادوار تاریخی بلکه همواره در تمامی دورها، متناسب با مقتضیات زمانی قوانینی از سوی حکمرانان سومری تدوین یافته است. مثلاً کتیبه های اروکجینا(urukajina) پادشاه لاگاش(در حدود 2600 سال پیش از میلاد مسیح) حاک از کوششهای او در راه حفظ آداب و جلوگیری از تعدیات و اجحافات روحانیون و ماموران طماع دیوان و اخاذیهای ایشان از بینوایان است. سندی مربوط به تقریباً 2400 سال پیش از میلاد بدست آمده و حاکی از آن است که در لاگاش دادگاهی که خواسته بود حکم ضبط اموالی را صادر کند، تعطیل شده. پیشینه های دادرسی مربوط به سومین دودمان پادشاهان اور(در حدود 2200سال پیش از میلاد) مربوط به اختلافاتی است که بر سر معاملات و وراثت و هبه و طلاق وجود داشته است. مجموعه قوانینی که اندکی بعد پدید آمد "انا اتیشو" نامیده شده ومشتمل بر قوانین هفتگانه سومری درباره خانواده و مناسبات فرزند خوانده و پدر و مادر او و طلاق و برده است. بر سه لوحه ای که مربوط به حدود 2000 سال پیش از میلاد 25 ماده قانون به زبان سومری نوشته شده که شش ماده آن در روابط خانوادگی و سه ماده تقریباً منطبق با مجمع القوانین حمورابیست و در چهار ماده سخن از بردگیست. در مورد دیگر بحث از فرزند خوانوادگی و کیفر آزار دادن به زنان باردار و زیان رساندن گاوان به چراگاهها و مراقبت باغها و تکالیف همسایه و تهمتهای نارواست.(1)
به نظر دانشمندان اروپایی بطورکلی در بسیاری موراد این مقررات را با مجمع القوانین حمورابی مطابقت و مشابهتی است و این خود حاکی از آنست که مجموعه حمورابی زاده اندیشه حمورابی نبوده و درحقیقت گزیده ای از قوانین سومری است(2)
مثالهای فوق تنها نمونه ای از قوانین سومری تا زمان حمورابی است. علاوه بر این حمورابی در تنظیم مجموعه قوانین خویش قوانین اکدی که متعلق به ادوار پیش از وی می باشند نیز بهره جسته است. از این قوانین اکدی می توان به مجموعه قوانین ائشنونا(3)اشاره نمود که دو قرن پیش از حمورابی برای پایتخت ناحیه ای میان اکد و ایلام ترتیب یافته است و از بسیاری جهات شبیه قوانین حمورابیست سه قسمت از چهار قسمت مجمع القوانین حمورابی ازمجموعه ائشنونا گرفته شده است.
1-پاشا صالح، علی، پیشین، صص 92-93
2-همان، ص 93
3-eshnunna
