گونئی آزربایجانین باتی بؤلگه سی اسکی لردن بری تورک اولوسونون اؤزگون دوغما یوردو اولوبدور. بو توپراق تاریخ بویو اؤزگه بودونلارین سالدیرسینا معروض قالاراق تاریخ ورقلرینه قانلی صحیفه لر یازدیرماقدادیر. بو قانلی فاجیعه لردن بیری جیلولارین اورمو، سلماس و گئنه للیکله گونئی آزربایجانین باتی بؤلگه سینده تؤره تدیکلری جینایتلردیر. بو یازیدا جیلو آدلانان بودونونون گونئی آزربایجان توپراقلارینا ائتدیگی سالدیرییا اؤتری بیر باخیشیمیز اولاجاقدیر.
آسوریلر و ائرمنیلر 1296- ینجی و 1297- ینجی گونش ایللرینده گونئی آزربایجانین باتی بؤلگه سینده ائله بیر جینایتلر تؤره تدیلری کی او جینایتلری یانلیز بیر سؤزجوک ایله آنلاتماق اولار؛ سوی قیریم. بو سوی قیریمدا یاخلاشیق 150مین آزربایجانلی صیرف آزربایجانلی اولوب تورکجه قونوشدوقلاری اوزوندن وحشی جه سینه اؤلدورولدولر. کسین ائرمنی لر ایله آسوریلرین مسیحی دونیاسی یاردیمی ایله بو توپراقلاردا تؤره تدیکلری سوی قیریم هئچ بیر زامان تورک اؤولادلاری ساریندان اونوتولمایاجاق. بو سوی قیریمین آماجی آزربایجان توپراقلاریندا بیر مسیحی دؤولتی قورماق ایدی. ائرمنی لر ائش زامانلی اولاراق قوزئی و گونئی آزربایجاندا بو سوی قیریما ال اوزاتدیلار. اسکی لرده تورک شهری اولان ایروان شهری، ائله بو سوی قیریم سونوجو بیر ائرمنی شهرینه بدل اولوندو. آنجاق عثمانلی اوردوسونون یاردیمی ایله گونئی آزربایجان اولوسو 150 مین شهید وئره رک اؤز توپراقلارینی قوروماغی باجاریب اورمونو ابدی اولاراق ائرمنی تهلوکه سیندن قورودو.
جیلولارین آزربایجانا ایلک گلیشی 1294- ینجی ایللره قاییدیر. اؤزه للیکله بیرینجی دونیالیق ساواش سونوجو عثمانلی توپراقلاریندا یاشایان آسوریلر هله روس اوردوسو ایشغال آلتیندا اولان آزربایجان توپراقلارینی یئره للشمه یه ان اویغون یئر بیلیب عثمانلی اوردوسوندان یئنیلدیکدن سونرا بو توپراقلارا آخین ائتدیلر. اؤنجه لر آزربایجان توپراقلاریندا بیر آزینلیق اولاراق ائرمنی لر یاشاییردی آنجاق بو ائرمنی لرین سایی آز اولدوغو اوزوندن هئچ بیر زامان تورکلره قارشی عصیانی پلانلاشدیرا بیلمیردیلر. ائرمنی لر تورک اوردوسونا ساواش اعلان ائدیب یئنیلدیکدن سونرا اؤزه للیکله سلماس و اورمو شهرلرینه آخین ائده رک یئرلی ائرمنی لرده اؤزگووه نج یاراتدیلار. بو کؤچمن ائرمنی لرین باشیندا دینی لیدئر بئنیامین مارشیمون دایانیردی. بئنیامین مارشیمونون ائرمنی و آسوریلر ایچره درین بیر ائتگی سی وارایدی. او زامانکی دونیالیق گوجلرین تورکلره قارشی دوشمانچیلیقلاری آزربایجان توپراقلاریندا مسیحی میسیونرلر ساریندان یورودولوردو. آددا دوقتور اولاراق آزربایجان توپراقلارینا آیاق باسان بو میسیونرلر یئرلی ائرمنیلر، اؤزه للیکله بئنیامین مارشیمونون ان بؤیوک دستکچیلری ایدیلر. ایران حاکیمیتینین او گونکو دورومو تام آنلامی ایله گوجسوزلویون گؤسترگه سی ایدی. ایران توپراقلاری اؤزه للیکله گونئی آزربایجانین باتی بؤلگه سی اؤزگه قوشونلارین حؤکمرانلیغی آلتدا گون کئچیردیردی. تهراندا مرکزی دؤولت تئز تئز ده ییشیله رک قاجار یؤنه تیمی سون گونلرینی یاشاماقدا ایدی. بو دورومدا مرکزی دؤولتین گوجسوزلویو ائرمنیلری داهادا آرتیق جسارتلندیردی. عثمانلی اوردوسو ایله ساواشدا اولان ائرمنیلر تورکلره قارشی نیفرتلرینی گونئی آزربایجانلیلاردان ایسته ییردیلر. بو ائرمنیلرین آماجی ایسه تورک توپراقلاریندا بیر مسیحی دؤولت یاراتماق ایدی. البته کی دونیالیق گوجلر ان آز عثمانلی گوجونه قارشی اولسون دئیه ائرمنیلری دستکله ییردیلر. بورادا روسیه ده اوز وئرن بلشویزم دئوریمی تاثیرسیز دییلدی. او گونلرده روسیه بؤیوک بیر دئوریمه تانیق اولاراق شاهلیق سیستئمیندن پرولتاریا دیکتاتورلوغو سیستئمینه کئچیش ائوره سینده ایدی. تئزارلارین یئنیلمه سی ایله آزربایجاندا اولان روس اوردوسو یییه سیز قالیب روس عسگرلری وطنه دؤنمه یه باشلادیلار. بو یارانان فرصتدن ایسه ان چوخ ائرمنیلر فایدالاندیلار. آرتیق روس اوردوسو کومیتان سیز اولموشدو. روس عسگرلری اورمودا عصیان ائده رک اورمونو تالان ائتمه یه باشلادیلار. اورمو بازاری تالان ائدیلدیکدن سونرا، بو عسگرلر ساریندان اوتا وئریلمه سی هئچ بیر زامان اورمولولارین یادداشلاریندان سیلینمه یه جک. بو ییه سیز عسگرلر پارا الده ائدیب وطنه دؤنمک اوچون بوتوون اشیالارین اؤزه للیکله سیلاحلارین ساتماغا باشلادیلار. اورمو خییاوانلاریندا آچیقجا سیلاح آل-وئر اولونوردو. بو دورومدان ایسه جیلولار یارارلاناراق میسیونرلرین یاردیمی ایله روس عسگرلری نین سیلاحلارین الده ائتدیلر. جیلولارین سیلاح الده ائتدیکدن سونرا روس افسرلر ایله فرانسه لی میسیونرلر ساریندان هؤرگوتله نه رک بیر قوشون اولوشدوردولار. بو قوشوندا قاتقیدا بولونانلاری بئله سیرالاندیرماق اولار:
12 مین تورکیه دن گلن جیلولار
20 مین یئرلی ائرمنیلر ایله آسوریلر
5 مین ایرواندان گلن ائرمنیلر
800 نفر تزاریسم دئوریلدیکدن سونرا روسیه اوردوسوندان آیریلیب روسیه یه قاتیلمایان عسگرلر ایله افسرلر
75 نفر فرانسه لی میسیونر
آمریکالی دکتر آ.شید ایله فرانسه لی لر خسته خاناسی نین باشقانی گوژل، اوردویا دوزن وئرمه یی عهده لندیلر.
بنیامین مارشیمون، پطروس و ملک خوشابه جیلولاری اؤنده رلیک ائدیردیلر.
سوی قیریمن باشلانماسی
1296- ینجی گونش ایلینین سون آیی ایدی. ائرمنیلر سیلاحلانیب تشکیلاتلاناراق تورکلره سالدیرییی باشلادیلار. ایسفند آیی نین بیرینجی گونوندن ائرمنیلر اورمونون هر یئرینده تورک قونوشان بیرئی گؤردویونده گؤز قیرپمادان او تورکو اؤلدوروردولر. اورمولولار شهری ساوونماغا چالیشدیلار آنجاق گرچک بیر لیدئرین اولماماسی و اؤنجه دن تشکیلات بیچیمده دوزن تاپمامالاری اوزوندن یانلیز داغینیق سوییه ده ائرمنیلرله چاتیشما اوز وئریردی. بو آرادا شهرین باجاریقسیز آغ ساققاللاری ساواش اعلان ائتمک یئرینه آمریکالی شید ایله مارشیمونون قاپیسینا اوز توتوب ائرمنیلر ایله تورکلر آراسیندا باریش ایسته دیلر. مارشیمون ایله شید بونلارلا گؤروشده زامان اؤلدوره رک شهرده سوی قیریم یاپان ائرمنیلره داهادا آچیق آلان یاراتدیلار. بئله لیکله ائرمنیلر سوی قیریم پلانین ایره لی آپاراراق قادین، جوجوق و ارکک دئمه دن تورکلری قتل عام ائدیب ائولرین تالان ائتدیلر. بونادا بسنده ائتمه ییب روس اوردوسوندان اله کئچیردیکلری توپلارلا شهری توپا باغلادیلار. یانلیز ایسفند آیی نین دؤردونده اون مین نفره یاخین آزربایجانلی جیلولار ساریندان قتله یئتیریلدیلر. ائرمنیلرین بو یاپدیقلاری تامامی ایله یابانجی میسیونرلرین دسته یی ایله پلانلاشیردی. اورمو کندلری نین دورومو شهردن داهادا کؤتو ایدی. جیلولار نه زامان ایسته دیگینده چئشیتلی کندلره یوروش ائدیب کندی توپراقلا بیر ائدیردیلر. بو اوزدن بیر چوخ کندلی شهره کؤچمک مجبورییتینده قالاراق شهره دوغرو یؤنلدیلر. آنجاق شهرده ده جیلولارین الی ایله اؤلمه سیدیلر آجلیق آمان وئرمه ییب ایسفندین سویوق هاواسیندا چیلپاقجا آجلیقدان جان وئریردیلر. 1296- ینجی گونش ایلی نین ایسفند آیی تام آنلامی ایله آزربایجانلیلارا دهشتلی گونلر ایدی. یانلیز اؤلوم، آجلیق، قورخو و اوموسوزلویو آندیران بوتون سؤزجوکلرله او گونلری خاطیرلاتماق اولار. بو دوروم بیر آیا یاخین سوردو. هرگون جیلولار نئچه ائوه تؤکولوب ائوی تالان ائتدیکدن سونرا بوتون عائله یی اؤلدوروردولر. بو زامانلار عثمانلی اوردوسو عثمانلی توپراقلاریندا باش قالدیران ائرمنیلرله دؤیوشده ایدی. سؤیله دیگیمیز کیمی بو ائرمنیلرین بیر چوخو باتی آزربایجانا قاچاراق قاچاق ائرمنیلر دسته سین اولوشدورموشدولار. دیگر یاندان یابانجی اؤلکه لر باتی آزربایجان توپراقلاریندان عثمانلی یا یوروش پلانین حاضیرلاییردیلار. بو اولوشان قاچاق ائرمنیلر دسته سی ایله یئنیجه تشکیلاتلانان جیلولار یابانجی اؤلکه لرین الینده ان یاخیش اویونجاق ایدیلر. بو اوزدن یابانجی اؤلکه لر اؤزه للیکله انگلیس و فرانسه جیلولاری دستکله یه رک عثمانلی اوردوسونون اؤنونو کسمه یی دوشونوردولر.
مارشیمونون اؤلومو
بیر آی سوی قیریمدان سونرا شهر تام آنلامی ایله جیلولارین الینه کئچدی. آرتیق اورمودا جیلولار حؤکمرانلیق ائدیردیلر. آما عثمانلی اوردوسونون تئزلیکله گلیشین سئزه رک گله جک گونلره پلان تؤکوب حاضیرلانیردیلر. جیلولار یاخشی بیلیردیلرکی سایلاری تورکلره آز اولدوغونا گؤره تورکلر بیرینجی فرصتده کئچمیش گونلرین اینتیقامینی آلاجاقلار. بو اوزدن اوردولاری نین سایی آرتسین دئیه کوردلرله بیرلشمه یی دوشوندولر. مارشیمون بو پلانی گرچکلشدیرمک اوچون شکاک عشیرتی نین باشقانی ایسماعیل سیمیتقو ایله ایلیشگی یه کئچیب بیر گؤروش واختی ایسته دی. ایسماعیل سیمیتقودا سلماسدا کهنه شهری اویغون یئر بیله رک قوناغینی اورایا دعوت ائتدی. مارشیمون ایسماعیل سیمیتقو ایله گؤروشمک اوچون کهنه شهره دوغرو یؤنه لیرکن نئچه مدت اورادا یاشادی. گؤروش واختی گلنده بنیامین مارشیمون سیمیتقویا کوردلره باغیمسیزلیق وعده سینده بولوناراق سیمیتقویو یول بیر ائتمک ایسته دی آنجاق بللی بیر نده نی اولمادان گؤروش بیتیب بیر بیرلریندن آیریلدیقدان سونرا ایسماعیل سیمیتقو سیلاحینی چکیب مارشیمونو آرخادان ووراراق جیلولارین دینی لیدئرین اؤلدوردو. جیلولار اوستونده بؤیوک بیر ائتگی سی اولان مارشیمونون اؤلومو جیلولاری دلیرتدی. بو مناسیبتله بیر گون اورمودا سوی قیریم اعلان ائدیب مینلرجه آزربایجان تورکونو قتل عام ائتدیلر. بیر سیرا دئییشلره گؤره او گونده اؤلنلرین سایی سی اون میندن آرتیق ایدی. اورمودا چئشیتلی جینایتلره ال ووران جیلولار سونرا کهنه شهره اوز توتوب شهری تام آنلامی ایله تالان ائده رکن دؤرد یاندان شهری یاخدیلار. وحشیجه سینه اؤلدورولن قادینف جوجوق و ارککلرین لئشلری کهنه شهرین کوچه لرینده قالاق قالاق توپلانمیشدی. بو لئشلری توپراغا تاپشیران کیمسه قالمامیشدی. جیلولارین، بیر نفرین قانینا بیر شهرین وارلیغین اؤدون چالدیلار.
مارشیمون اؤلدوکدن سونرا پطروس آدلی بیر شخص ائرمنیلرین باشچیلیغینا کئچدی. 29- ایسفند 1296-ینجی گونش ایلی هئچ بیر زامان آزربایجانلیلارا اونوتولان بیر گون دییل. بو گونده مارشیمونون اؤلوم خبری جیلولارا چاتیب اورمودا رسمی بیر سوی قیریم اعلان ائتدیلر. بئله لیکله اوست سطیرلرده یازدیغیمیز کیمی بو گونده اون میندن چوخ آزربایجان تورکو وحشی جه سینه قتل عام ائدیلدیلر. جیلولار بونا کیفایتلنمه ییب اورمونون بوتون ائولرینی تالان ائتدیلر. یانلیز فرانسه لی لرله روس یانداشلاری نین ائولرینه سیغینانلار جیلولارین بو سوی قیریمیندان آماندا قالدیلار. یئنه بو سیغینانلارین دا بوتون اشیالاری جیلولار ساریندان تالان اولوندو. پطروس بو سوی قیریمدان سونرا ایسماعیل سیمیتقودان اینتیقام آلماق اوچون چهریقه ساری یولا دوشدو. بیر گون ایچینده ایسماعیل سیمیتقو و پطروس عسگرلری آراسیندا ساواش اوز وئره رک سیمیتقو یئنیلیب چهریقدن قاچماق مجبورییتینده قالاراق چهریق پطروسون الینه دوشدو. پطروس چهریقی آلاندان سونرا سلماسا ساری حرکت ائتدی. سلماس بیر گون رضینده راحاتجا پطروس عسگرلری ساریندان فتح ائدیلدی. جیلولار سلماسدا تالان باشلاییب اللریندن گلدیگی قدر بو شهرده چئشیتلی جینایتلره ال ووردولار.
دئموکرات فیرقه سی و شرفخانا لیمانی
بیرینجی دونیا ساواش باشلاندیغی زامان روسلار ایرانا گیریب ایرانین یاریسینی اؤزه للیکله آزربایجان بؤلگه سینی ایشغال ائتدیلر. روسلار دونیا ساواش ایچینده اولماقلاری اوزوندن گله جکده اوز وئرن نیظامی ایحتیماللارا ده یئر وئریب پلانلار تؤکوردولر. بو سوره جده روسلارین پلانلاری نین بیری روس اوردوسونا ایراندا بیر پشتیبانی گوج یاراتماق ایدی. بو اوزدن روسلار، اورمو گؤلونون یاخینلیغیندا یئرله شن شرفخانا لیمانینی سئچیب اورانی ایرانداکی روس اوردوسونا بیر سیرا پشتیبانی انبارلار واسیطه سی ایله پشتیبانی گوج ائتدیلر. شرفخانا لیمانیندا چئشیتلی سیلاح، یئمک، ایچمک و پالتار آنبارلاری وار ایدی. جیلولار بو آنبارلاری اله کئچیریب اورادان تبریزه یوروشو دوشونوردولر. آنجاق جیلولاردان اؤنجه تبریزین دئموکرات فیرقه سی اویه لریندن نئچه نفر میرزا نورالله خان یکانی نین اؤندرلیگینده شرفخانایا گئدیب اورانی اله کئچیردیلر. میرزا نورالله خان یکانی 150 نفر روسلار ساریندان توتساق ائدیلن بیرئیلری آزاد ائده رک بو 150 نفردن بیر یاراقلی گوج اولوشدوردو. جیلولار دئموکرات فیرقه سی نین گوجونو گؤردویونده شرفخانا هابئله تبریزه حمله نین بئیینلریندن آتدیلار. عثمانلی لارین آزربایجانا گیریشی
دونیا ساواش گئده رک سونونا یاخینلاشیردی. بلشویکلرین دئوریمی روسیه ده باتی آزربایجانی روس اوردوسوندان بوشالتاراق اینگیلیزلیلری بورایا گلمه یه ماراقلاندیردی. آنجاق ساواشین دیگر جیبهه سینده عثمانلی اوردوسو دایانیردی. عثمانلی اوردوسو اینگیلیزلیلردن اؤنجه باتی آزربایجانا گیرمه یی دوشونوردو. بو اوزدن عثمانلی اوردوسو ایسلام بیرلیگی شعاری ایله باتی آزربایجان توپراقلارینا گیره رک بوتون تورکلر اؤزه للیکله اورمولولاردا یئنی اومودلار اویاندیردی. جیلولار عثمانلی اوردوسونون گلیشینی ائشیده رک ال آیاغا دوشوب گله جک گونلرین نئجه اولماسیندان قوشقولانماغا باشلادیلار. بو اوزدن عثمانلی اوردوسونون اؤنونو کسمک اوچون پطروس، جیلولارین اوردوسو ایله سلماسا دوغرو حرکت ائتدی. جیلولارین اوردوسو سلماسدا عثمانلی اوردوسو ایله قارشیلاشدیغیندا نئچه گون ساواش اوز وئردی. بو ساواشدا جیلولار عثمانلی گوجو قاباغیندا دایانا بیلمه ییب گئری چکیلمک مجبورییتینده قالدیلار. سلماسدا یئرله شن بوتون ائرمنی لرده بو اوردو ایله بیرلیکده اورمویا دوغرو حرکت ائتدیلر. عثمانلی لارین اوغورو بوتون اورمولولاری سئویندیره رک جیلولاری داها دا آرتیق قورخویا سالدی. عثمانلی اوردوسو سلماسی فتح ائتدیکدن سونرا اورمویا ساری گئده رک اورمونون یاخینلیغیندا بیر خبر، عثمانلی اوردوسونو خویا دوغرو گئری چکیلمه یه مجبور ائتدی. آدلیم ائرمنی باشچیسی و مینلرجه تورکون قاتیلی ائرمنی آندرانیک اوچ مین نفرلی بیر اوردو ایله خویون چئوره سینه یئتیریب خویو فتح ائتمک ایسته ییردی. بو خبر، عثمانلی اوردوسونا چاتار چاتماز عثمانلی اوردوسو خویلولارا یاردیم اوچون خویا ساری حرکت ائتمک مجبورییتینده قالدی. عثمانلی اوردوسو یئتیره نه دک، خویلولار آندرانیک اوردوسو اؤنونده تاریخه هئچ بیر زامان اونوتولمایان بیر دیره نیش گؤستردیلر. خویلولارین دیره نیشی اوزوندن آندرانیک شهره گیره بیلمه ییب شهرین دووارلاری ائشیگینده قالاراق عثمانلی اوردوسو توپلاری توسطی ایله دارماداغین اولدولار. آندرانیکین یئنیلمه خبری و خویلولارین ایگیدجه سینه دیره نیشی اورمو و سلماسلیلاری سئویندیره رک اومود قایناغینا چئوریلدی. عثمانلی اوردوسو آندرانیک تهلوکه سینی آرادان قالدیردیقدان سونرا یئنه اورمویا ساری اوز توتدو.
عثمانلی اوردوسونون اورمویا گیریشی
عثمانلی اوردوسونون اورمویا ساری اوز توتما خبری تئزلیکله اورمولولارا چاتاراق کوتله ایچره بؤیوک بیر سئوینج یاراتدی. ائرمنی لر عثمانلی اوردوسونون گوجون بیله رک گله جک لری حاقدا قوشقو ایله دوشونمه یه باشلادیلار. پطروس عثمانلیلاری یئنمک اوچون اؤز اوردوسونو سلماس دا یئرلشدیره رک عثمانلی لارین یولونو گؤزله دی. عثمانلی لار سلماسا چاتار چاتماز ایکی گوج آراسیندا چارپیشما اوز وئردی. طبیعی کی بو چاتیشمادا جیلولار گوجلو عثمانلی اوردوسو اؤنونده دیه نه بیلمه ییب گئری اوتورماق مجبورییتینده قالدیلار. پطروسون یئنیلمه خبری اورموداکی ائرمنی لری داهادا آرتیق قورخویا سالدی. عثمانلی اوردوسو اورمویا یاخینلاشما اوزره ایدی کی ائرمنی لر اورمونو ترک ائتمه یه باشلادیلار. مین لرجه ائرمنی لر ائتدیکلری جینایتلرین فرقینده اولاراق آرتیق اورمودا قالماغی صلاح بیلمه ییب اورمونو ترک ائتدیلر. عثمانلی اوردوسونون شهره گیرمه سی ایله یاناشی شهرده بؤیوک سئوینج یاراناراق بیر داها اورمولولار باری اوزو گؤردولر. پطروسدا اوردوسو ایله بیرلیکده همدان بؤلگه سینه گئدیب اینگیلیس اوردوسونا سیغیندی. سونرا همین بو پطروس اینگیلیسلی لرین دسته یی ایله ژنرال پطروس آدی ایله لوزان باریش کونفراسیندا ایشتیراک ائدیب بیرداها گونئی آزربایجانین باتی بؤلگه سینده آسوری دؤولتین یارانیلماسین ایسته دی. آنجاق عثمانلی لارین تپگی سی ایله آسوریلرین بو ایسته یی بیر یئره چاتماییب یئنه تورکلر اؤنونده یئنیلدیلر.
جیلولارین اورمیه و سلماسداکی یاپدیقلاری بو جینایتلر هئچ بیر زامان وطن اؤولادلاری ساریندان اونولمایاجاق.
قایناقلار:
اورمیه در محاربه ی عالم سوز، رحمت الله خان معتمد الوزاره، انتشارات شیرازه، 1389
مویه های شهر غریب، غلام خان حشمت، انتشارات یاز، 1387
آزربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق، دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی، نشر اختر، 1388
آیدین توپراقچی-باتی آزربایجان میللی مودافیعه کمیته سی نین یازارلار قروپو اویه سی
