برای بررسی و شناخت هر حادثه تاریخی منابع زیر مورد استفاده قرار می گیرد
نوشته ها و کتیبه های متعلق به اشخاص معاصر رویداد مزبور
آثار و مدارک تاریخی اعم از زیر خاکی و غیره
نتایج بررسیها و آثار تاریخ نگارانی که معاصر رویداد مزبور نبوده اند
از میان منابع مذکور مهمترین منبع در پژوهش تاریخ تقریباً چهار هزار ساله آزربایجان تا ظهور اسلام، آن آثار، تالیفات و کتیبه هایی هستند که یا به بطور تصادفی و یا در نتیجه حفریات علمی و مستقیماً از اراضی آزربایجان بدست آمده اند. منظور از این منابع، کتب تاریخی، آثار ادبی و هنری و کتیبه هایی است که مقارن با حادثه، یا حوادث تاریخی مشخصی تحریر یافته و بطور مستقیم درباره حوادث مربوطه و زبان معمول آن دوره اطلاعاتی بدست می دهند. این منابع همچنین شامل بناها، آثار هنری، ظروف و دیگر آثاری است که در مورد تمدن، شیئه زندگی ،هنر، سطح علم، جهان بینی، پیشه و ... انسانهای معاصر رویداد مورد نظر اطلاعاتی مستند ارائه نماید
این نوع منابع، نخستین مدارک قطعی و اصلی و بی چون و چرا در بررسی هر حادثه تاریخی از جمله تاریخ آزربایجان است و هیچکدام از منابع دیگر قادر به رد و ابطال آنها نیستند. لیکن با کمال تاسف باید گفت که عجالتاً آثار اندکی از این گونه منابع که اساسی ترین وسیله شناخت تاریخ پیش ازاسلام ما می باشند در دست است.
متاسفانه تاکنون در اراضی ای که جز قلمرو ماننا-ماد بوده، حفاری و پژوهشهای مهمی صورت نگرفته است. نه اراضی بخشهای شمالی، جنوبی و غربی دریاچه اورمیه(اورمو) که جزو قلمرو دولت ماننا بوده مورد بررسی و تحقیق قرار نگرفته، نه آثار مدفون و محل دفن آنها در اراضی هشتری، میانه، زنجان و قزوین آشکار شده، نه ابنیه و عمارات و کاخهای بزرگ سلطنتی در همدان پایتخت دولت ماد مشکوف گردیده، نه جای هفت باروی همدان که هریک بلندتر از قبلی و به هفت رنگ مختلف ملون بوده اند مشخص شده و نه محل نخستین آتشکده زرتشتگری(آتشکده اناهیتا در همدان)که یکی از نیایش گاههای باشکوه و ثروتمند این آیین بود معلوم گشته است. نواحی مورد اشارهو به طور کلی هر نقطه از آزربایجان اثری از تاریخ باستان ما را در سینه خود جای داده است. گیشمن می نویسد
"حتی امروزه سراسر محوطه ایران از نظر تحقیقات باستانشناسی بکر و دست نخورده مانده است"-گیرشمن،ر،ایران از آغاز تا اسلام، ص -12
شهر شیز= گنزک(تخت سلیمان کنونی) که در دوران سلوکیان، اشکانیان، و ساسانیان پایتخت آتروپاتن بوده است، تاریخ تقریباً 2500 ساله آزربایجان کهن را در سینه خود نهفته دارد. از نیایشگاه بزرگ و باشکوه آزرگشنسب که قدیمی ترین دورها در همین شهر وجود داشته تقریباً چیزی جز یک اسم باقی نمانده است. در صورتیکه این محل و جاهایی از این قبیل که ارتباطی نزدیک با تاریخ باستان ما دارند با نظارت هیاتهای علمی مورد حفاری و پژوهشهای باستانشناسانه قرار گیرد و بدینسان نکان مبهم تاریخ ما روشن گردد. حفاریهای علمی در تخت سلیمان که تقریباً 30 سال پیش توسط اروپائیان انجام شد، ناتمام ماند و نتایج حاصله نیز برای ما روشن نیست.
دومین منبع اساسی در بررسی تاریخ آزربایجان کهن کتیبه ها، اسناد و مدارک مکتوب، آرشیوهای دولتی، و کتیبه های پادشاهان است که در نتیجه حفاری های باستانشناسی در قلمرو دولتهای بدست آمده است که در ان دوران با آزربایجان همجوار و دارای مناسبات سیاسی، اقتصادی و ... با آن بوده اند.
گرچه مطالب این اسناد و مداک دربیان مسائل گاه را افراط و تفریط پیموده و از حقیقت دورافتاده، با منابع دولت و پادشاهی که انها را نقل کرده همسو است، لیکن بواسطه آنها می توان به حقایق تاریخی بسیاری در مورد دولتهای ماننا و ماد دست یافت. مثلاً تاریخ و محل وقوع جنگها، اسامی پیشوایان و فرمانروایان، اسامی و موقعیت برخی شهرها و دژها، نوع شلاح و ساختار سپاه در آزربایجان آن عهد را با استفاده از این اسناد باز آموخت.
از این نظرعملیات حفاری و پژوهشهای باستانشناسی که در قلمرو دولتهای قدیمی سومر-اکد، بابل، ایلام، مصر، آشور، اورارتو، هخامنشی، ساسانی و نیز درسوریه، فلسطین و دیر نواحی انجام شده و آثار تاریخی بازمانده از آن دولتها، شایان توجه است. تا امروز یکی از منابع اساسی مورد استفاده کسانی کهتاریخ باستان آزربایجان را تحریر کرده اند، همین کتیبه ها، اسناد و مدارک و کتب بوده است و ما نیز بعنوان یک منبع اساسی از آنها بهره جسته ایم.
سومین منبع در شناخت تاریخ باستان ما پژوهشها و تالیفات مورخان قدیم یونانی، رومی، آشوری، ارمنی و مانن آن در مورد حوادث پیش از روزگار خودشان است، مانند اطلاعاتی که هرودت درباره پادشاهان مادی و هخامنشی و جز آن دستع ارائه می دهد. خواه اثر هرودت و خواه آثار دیگر مورخان قدیم گرچه گاهی با افسانه ها در آمیخته و در آنها غرض ورزی و مبالغه در بزرگ یا کوچک نمایی مسائل مشاهده می شود مع هذا از منابع اساسی بشمار می آیند. ترجمه کامل آثار این مورخان به زبان تورکی و قرار دادن آنها در اختیار تاریخ نگارانمان یکی از وظایف مهم ملی است.
یکی از منابع جدید و بسیار مهم در بررسی تاریخ ملی مان، آثار تاریخی دانشمندان تاریخ نگار اروپا، شوروی سابق، امریکا و غیره است که براساس آثار واسناد و مدارک بدست آمده از حفاریها به رشته تحریر در آمده اند. از سده 19 میلادی هیاتهای علمی فرانسوی، آلمانی، انگلیسی، روسی و امریکایی در مراکز تمدنهای قدیم درنقاط مختلف خاور به حفاریی پرداخته، اطلاعات تاریخی گرانبهایی بدست آورده و مسائل مبهم بسیاری را در تاریخ اقوام شرق باستان، از جمله در تاریخ مردم آزربایجان، روشن ساخته اند.
آثار تاریخی ای که مورخان دره اسلامی به رشته تحریر در آورد ه اند نیز تا اندازه ای در شناخت تاریخ آزربایجان باستان سودمند می باشد
امروزه تقریباً از سوی مراکز علمی همه کشورها و ملتهای تورک و کانونهای تورکولوژی حفاری های علمی جالب توجهی در ارتباط با تاریخ عمومی تورک انجام می گیرد و با بررسی و مطالعه بدست آمده از این حفریات رسالات تاریخی مهمی به رشته تحریر در می آید. این آثار تحقیقی بدون تردید تا اندازه ای با تاریخ آزربایجان باستان مربوط بوده و بر زوایای تاریک آن پرتو می افکند
